De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 47]

B. Tuinstra:
In Fryske skilder.

Brieven oan Anders van der Sloot en de Friezen.

Anders,

Dat ik dy nou skriuw en myn wurden net op de wenstige wize yn slúf mei segel oan dy takomme lit, mar lâns de wei fan 'e tydskrifteparse en -printing, leit him der net oan datstou meikoarten dyn sawntichste jierdei bitinke kinste. Sawntich jier wurde, is in saek, dy't wy net yn 'e hân hawwe en it is dus gjin prestaesje dêr't men bûten de rounte fan famylje en freonen folle gewach fan hoecht to meitsjen.

Sa'n kroanjier soe brûkt wurde kinne as ôfslúttermyn - ik bidoel dit yn in bitsjutting' dy't dy min ofte mear frjemd is, nammentlik neffens de bigripen fan it italiaensk- of dûbeldboekhâlden: men slút de boeken ôf, men skriuwt de forliesposten en wryt en slyt ôf, men makket balâns en biloaitset, bineare of fornoege - al nei't it útfalt - winst en bisit. Saeklik bisjoen, soe men oan likwidaesje tinke kinne: men hâldt op mei it bidriuw! Mar by in kunstner is soks aldergeloks gjin moade en it is ûnmooglik, om't in kunstner, dy't syn kunst likwidearret, himsels likwidearje soe. In rintenier-kunstner is yn ús bistel, sawol neffens de stof as neffens de geast, net to tinken.

Myn skriuwen, freon, is dus net miend as in accountantsrapport, dêrstou út debet- en creditside de stân fan saken opmeitsje moatste en kinste. Né - it soe foar dy in rekapitulaesje wêze kinne, in hifkjen en wifkjen, en soks nei't it my foarkomme wol, yn hoedenens en woedenens, mei lytsachtsjen en leechlizzen fan eigen krêft en kunde. Om my litte wy it dêrop oankomme, mar dan siz ik dy by foarrie: soks hâldt yn djipsten mei dyn aerd en wêzen forbân en it hat dyn wearde as minske en kunstner forhege en bisterke. Tink dou by dysels en praet yn bitroude freonerounte oer dyn ûnmacht en dyn biheinde kundichheden, en wy - dy't lange jierren dyn wrotten en wramen, dyn striid tsjin stof en geast ealge hawwe - wy sille dy priizgje en wolle dy earje om itjinge dou dien haste en om itjinge dou wolste.

[p. 48]

Net it feit, datstou sawntich jier wurdste, mar de wize, hwêrop aste sawntich wurdste, is foar ús sa wichtich. En it forbjusteret ús winliken, datstou op sa'n wize sawntich jier wurde kinste. Hwant it bitsjut in minskelibben lang jage to hawwen op in idé; en it wie net de jacht efter in flodderjende flinter, mar it soe him forlykje litte kinne mei de striid tsjin de oer-okse yn âlde tiden. Men hie moed, macht en krêft fennoaden en der wie gjin ûntwyk. Dit alles soe reden g'enôch wêze kinne en skriuw yn alle iepenbierens en iepenens oan en oer de fryske skilder Anders van der Sloot, al soe it ek foar de bûtewacht op in foartidich ‘In Memoriam’ lykje.

Mar nou't ‘De Tsjerne’ ek iepengiet foar byldzende kunst, hwa soe dan niget sjen as it Fryske skynljocht alderearst oer wurk en wêzen g'lydt fan de Fryske skilder en de skilderjende Fries, dy't yn dyn omskot en dyn geast har stal foun ha.

* _* *

Dou bist in nuver fuotfeint, Anders van der Sloot!

Dou kinste flokke dat it sta seit - om't bidden hast net leard. Mar dy't dy ken, wit, dat de eftergroun fan dyn grouwélich wurd in bea is, utere yn wanhopige en faken hopeleaze striid.

Dou kinste skelle en rache, wrokje en haetsje. En it is in lust om dy oan to hearren, hwant de harker wit, datstou dysels de pels útfagest, aste it eabele, mar útstoarne laech fan 'e potskippers forhúnste en forklagest. En dyn wrok en hate binne bitrutsen op de huorkers yn 'e kunst en op dysels, aste de twivel fielste ofste it uterste wol jown hast, dat yn dyn macht lei en net it tafal meispylje litten haste yn in effekt.

Dou haste dysels forklage as dogeneat. Mar it wie biwiis, datstou de striid wer woun hiest, ek as it bloed en triennen koste hie.

Dou haste wrotten sa lang as de dage oan 'e loft wie en dysels net skroomd en willemoeds dyn wurk fornield as it oan eigen easken net foldie.

Dou haste dysels jimmeroan op suverens en earlikens ferge en dyn wurk woe in tsjûgenis wêze fan Frysk aerd en in lofliet op Fryslâns skientme of in swiermoedige leedpsalm oer de ûnwennigens.

Dou haste dysels in spekjoad neamd, in frije soasialist, dy't him forsette tsjin elts birop, dat op him dien waerd,

[p. *1]

[p. *2]

[p. *3]

[p. *4]

[p. 49]

mar ré stie om de ûnfortsjinne foarrjochten oan to nimmen; in boargermantsje fan in leech alloai. Mar dou haste forswijd, dat lijen en leed, earmoede en krupsje earst oer dy gean moasten, ear't der in kâns wie om de hjit bigearde akademy-stúdzje folgje to kinnen. En dou haste swijd, doe't nei in rige fan minne jierren en in rite fan keapsuchtigens, nei in lange tiid fan arbeidzjen en in hoart forkeapjen, de oerheit - licht yn alle fiskale reedlikens, mar fierders yn alle kulturele ûnseedlikens - dy ôfnaem net inkeld de winst en net boppedat de kostpriis fan materiael, mar binammen de rêst, dy't men brek hat, as men mei ynmoed nei it skeppen fan in kunstwurk stribbet.

Dou haste net jammere - wol flokt! - en it ark wer opnommen, grimitich licht, mar der waerd wer wrotten. Oant de syktme oer dy kaem. En wer, meidatste dyn krêften weromkommen fielste, komme de plannen wer boppe, wurdt der oan nij wurk en oare wegen prakkesearre.

Dou haste dysels foar in domkop útmakke; dou wierste to dom om foar skoalmaster to learen, mar dou wierste, as jonge al, wiis genôch om to witten, dat ús lân en folk it measte toane en it eigenste forriede as men it skôget fan 'e foarhaden ôf.

Dou haste dysels in griemer neamd en in pielder. Mar men komt net maklik oan 'e weet, dat Frits Jansen fan 'e modelklas op 'e Haechske Akademy, doeste yn forgrime ûnmachtsfielen útnaeije soeste, dy by dyn baitsje krige en set dy oan it wurk en achte dyn flokken net en dyn traepjen tsjin de banken. En men moat lâns omwegen fornimme, dat Rijkse, de learaer yn anatomy, wakkere wiis mei dy wie, ek as in skampljocht efkes forglied en forkeard toplak kaem neffens de anatomyske wetten. Hwant, dou hieste it yn 'e fingerseinen: dou fielste hwer't it om to rêdden wie.

Dou haste witten, dat de Akademy kennis jaen kin en kundichheden, mar dat de kunst dan jitte komme moat. En dou haste witten, dat it de muoite wurdich is en tingje nei it uterste en it djipste. Ek, as jins bisykjen jimmeroan liket to mislearjen.

Dou haste weardearring foar it earlike wurk fan oaren, dou kinste de g'reaten great sjen, sûnder oergunst en datoangeande hastou it rjocht fortsjinne om ûnearlikens en leffens en lytsens to giseljen.

Dou haste biwiizge ûnder de Wet en it Gebot stean to

[p. 50]

wollen, hwant dou witste de wegen en dou wolste se biwannelje.

Dou mienste dysels goed yn 'e rekken to hawwen, en it is neffens dyn bitinken net sa'n deftigen-ien. Dat is dyn krêft, mar soms ek dyn swakkens. Mar ik siz dy, hoe alles dan ek wêze mei, dou kinste mei rjocht en reden de wurden fan in dútske dichter, dy't my tige eigen west hat, en dy't ik hjirby yn breklike oersetting delskriuw, ta dines meitsje:

Ik bin net sa goed as myn faem fan my tocht,
Sa min net as oergunst to sizzen bisocht,
Net sa dom as myn master wol hawwe woe,
Net sa wiis as 'k de learling wol skine koe,
Net - lyk myn folk fan my ferge - sa froed en dimmen,
Mar foar hjoed en moarn alteast bin ik immen.

* _* *

Friezen,

- Om misforstean foar to kommen: ik bidoel fan: kunstgefoelige Friezen -

Der wennet ûnder ús, in minskelibben lang, in Fries, dy't him kunstner fielt èn Fries; twa bigripen yn ien. En dy't him nóch syn kunstner-wêzen, nóch syn folksaerd ea skamme hat. In bern fan it folk, dy't winliken tige nei oan dat folk libbe hat en arbeide. As ferversfeintsje is er bigoun, hat him de dekorateurskunst eig'en makke, is lâns kromme paden en brike baentsjes kunstskilder wurden, hat him nei syktme en sanatoarium, as folwoechsen man noch oan de kunstakademy de winske kundichheden forwurven en is doe werom kommen nei Fryslân om dêr to arbeidzjen; om itjinge yn him libbe, yn him brûze, yn him om berte frege, hjirre towrâld bringe to meijen. In Fries ûnder de Friezen en in earlik kunstner ûnder de kunstners.

Hy hat syn leafde foar lân en folk, in grime leafde fakentiids, bisocht út to sprekken yn mannich skilderij, yn tekening en grafysk wurk. Earlik wurk, forantwurde wurk, jimmer goeld wurk en faken kristalisearre kunst.

Ik eangje dat jimme, dat wy allegearre, der wolris to faken blynseach bylâns gien binne, om't jitte jimmer kin der út Nazareth net folle goeds komme. Lit my jimme de namme net hoege to neamen fan de kunstner, dy't net om utens woe, en mooglik net om utens koe, mar mank syn folk syn geast en leafde sprekke liet.

[p. 51]

Dy earste skilderijkes, earlik en sûnder problemen, bisochten út to byldzjen, hwat as er seach oan skientme yn de bitroude kontreijen. ‘Haechske skoalle’, sille guods mompelje; ‘impressionisme’ sille oaren sizze, en gean dêrnei oer ta de oarder fan 'e dei.

Goed - Haechske skoalle! Mar hwer binne dan de grizen, dy't lyk as oaljefluezen oer de forspuide Haechske skoalle-stikken lizze?

Impressionisme! Is it in skelwurd, dizze katalogisearring neffens de namme fan it forneamde stik fan Monet? Impressionisme: it werjaen fan yndrukken of stimmingen, dy't dus, om sa mar to sizzen, troch hert en brein fan de kunstner, teamze troch it netflues fan syn eagen, op doek en papier delset waerden. Mar dan wie Rembrandt èk impressionist, alteast in tiid fan syn libben; en Frans Hals, en Goya bygelyks. Mar it merk fan de impressionisten leit ommers earne oars; hja forlieten it atelier, hja sochten it ljocht, it jimmer wikseljende ljocht, hja founen it wûnder, mar waerden twongen, om tiidswil, ta de flechtige notysje. Mar doe't hja letter it atelier fan binnendoarren forwiksele hiene mei it atelier bûtendoar, doe't it spontane wûnder net mear to finen wie, doe't de ‘manier’ ûntstie, ja - hwa sil ûntstride, dat de notysje ta moade forwaerd.

Mar sjoch dan dit wurk yn syn stadia; fan de impressionistyske stúdzje ta it trochwurke skilderij; fan de iepen-loft-notysje, lans kompositoaryske wegen nei it fakkundige, binnendoarren trochwrotten wurk. En bisykje de geast en de bisieling to fetsjen en de synthese fan lân en minsken.

Sjoch nei de horizontalen, dy't de loften sa driigjend op de lege lânnen drukke litte; nei de okers, dy't sa ûnbarmhertich de feale kleuren fan hjerst en winter en iere maitiid oproppe, de kjeld en it wrede libben by lân en wetter suggerearje. En wit, dat Anders van der Sloot, èk yn syn etsen en syn tekenwurk, better forstien wurde soe, as er mank Finnen en Sweden libbe. Ta ús skande!