|
| |
| |
| |
Fedde Schurer:
Gonger nei Emmaus.
By de dea fan Martinus Nijhoff.
Mear as de dea fan Slauerhoff hat my it forstjerren fan Nijhoff oandien. Beide wiene hja Hollânske dichters, beide wiene hja fan myn jierren. Hwerfandinne dat forskeel yn reäksje? Ik leau net dat it komt omdat ik de iene persoanlik net koe en de oare wol; ik haw wol leard it forlies fan freonen en goekunden oan to nimmen as in ding dat it libben meibringt sûnder dat der wrâlden om forgeane.
Men seit sa by wize fan sprekken wolris dat immen in leech plak neilit; it is in klisjé wurden. Dochs haw ik dat klisjé hjir perfoarst nedich. It plak fan Nijhoff is net troch in oar yn to nimmen. Salang as hy der wie, wist ik dat sa goed net; nou't hy fuort is nammersto better.
Fjirtich jier lyn kaem hy foar it ljocht as ien fan de Hollânske foarposten, dy't in útwei sochten út de biklamming fan de tachtiger wurdkunst. Nei fjirtich jier hawwe oare eksperiminten sines forfongen, mar mear as om ien fan de oare figueren hinne wie om sines de swijende erkenning fan it masterskip. Dat wie in saek fan persoanlikheit, mear as fan skoalle of rjochting. Hy regearre net, hy lei net op, hy wie breed yn syn weardearring en myld yn syn ôfwizing, mar as it der op oankaem fortsjinwurdige hy de Hollânske dichtersstân, wie hy har gewisse.
De tweintichste ieu, hat lêsten immen skreaun, sil letter yn 'e histoarje bikend stean om syn dryst bisykjen de siele to formoardzjen. Nou, yn dizze Herodiaenske razzia hat Nijhoff in Jozef west, dy't it bern en syn mem hoede foar de moart.
Siele, dat is ek al in wurd mei nuvere byklanken wurden. By Adriaan Roland Holst bitsjut it hiel hwat oars as by Jan Luyken, en de theolog'en fan hjoed de dei slagge it mar leafst oer as in stik nij-platonistysk idioom dêr't hja gjin rjochte ried mear mei witte. As ik Nijhoff de dichter en de hoeder fan de siele neam, dan bidoel ik dat wêzentlik diel fan it minsklik bistean, dat neffens it wurd fan Pascal syn eigen redenen hat, dêr't it forstân net fan wit. Ut dy eigen redenen wei hat dizze dichter syn perspektiven foun, op dizze stjerre hat er syn koerts fearn.
| |
| |
De bilêzen minske fan 1953, dy't syn bondels trochlêst, sil miskien de foarste samling ‘De Wandelaar’ (1916) it meast ‘modern’ bifine. Dêr dochs komt er de bikende lûden tsjin, de lyryske klachten oer de sinleazens fan it libben, dêr't men ynsmiten is sûnder dat men it sels helpe kin, in ‘stil mozaïkspel zonder perspectieven,’ de taskôger, dy't yn de eagen fan 'e neiste oars net sjocht as de waensin út de eagen fan in aep, de clown, dy't foar alles spylje moat, en ûndersteboppest oan in rekstôk hinget. De dingen binne net mear as har namme, de dichter is net mear as ‘een ontdaan gelaat’. Hy dounset mei syn skaed, en hy is net mear as syn eigen skaed. Ik hoech dit net fierder út to spinnen. De lêzers fan ús tiid kenne dit forwrongene wrâldbyld. Ik helje it inkeld oan om sjen to litten dat Nijhoff yn syn foarste bondel al formulearre, hwat follen fan har nou as lêste wysheit foun hawwe, dat er hjir folslein trochhinne g'ien is. Allinne, it wie syn lêste wurd net. It wiene de chaotyske lûden by it stimmen fan it ynstremint. En yn de lêste fersen fan ‘De Wandelaar’ klinke al de grountoanen op, dy't syn stimme in minskelibben lang drage sille.
It seit to min, as ik Nijhoff de dichter fan de siele neam. Dat moat neijer oantsjut wurde. Hy is de dichter fan it ‘trêdde lân’, hy wit dat der altyd wer in nij bigjin, in werberte mooglik is. En by him is dit gjin flecht út de wurklikheit yn in ûnwêzentlike metaphysica; it is de rop fan it libben sels dat him ‘toeschouwer uit een hoge toren’, dy't altyd troch in romte fan 'e wrâld ôfskaet is, út dy toer wei op 'e groun hellet en in brêge oer dy skiedende romte leit. Yn ‘Vormen’, dat yn 1924 forskynde, bigjint dit stribjen him ôf to tekenjen. Tsjinoer: ‘De ogen van de nacht staan voor het raam’ stiet hjir: ‘Zij hadden een stem in het licht vernomen’. De bernekrústocht set útein, de feart op 'e stjerre. Hy giet net nei de ile hichten fan iis en wyn, dy't A. Roland Holst oanlûke, de leechten dêr't oars net is as de forlerne skreau fan 'e sémukken, mar ta de minsken en de wrâld. Hy komt los fan himsels en moetet de neiste.
‘Hwa't bûten himsels wit to gean, komt fuort in neiste tsjin’, seit er earne, ‘en hwa't it dan slagget him leaf to krijen, bigjint in Stal to sjen, dêr't men Virgilius of in Evangelist foar wêze moat om sels syn foarmen sketse to doaren.’
Hy is de soldaet dy't Jezus krusige, mar Him nea wer kwyt wurdt: ‘hij heeft een spijker door mijn hand geslagen.’
| |
| |
Yn ‘Vormen’ wurdt, bihalve de libbenskoerts, ek it litteraire program oanjown. Hwant de bikearing ta de neiste hat ek hwat mei de tael to meitsjen, mei de biwurking fan it materiael. Dit hat Nijhoff nea in ûnforskillige saek west. Mei it gewisse fan in tachtiger suver hifket er it wurd op syn wearde en forfangt it soms jierren letter noch troch in oar, omdat er it folslein goed ha wol. Dizze driuw ta forbettering hat wolris syn biswieren hawn, en dêr wie in apart haedstik oer to skriuwen, mar hja biwiist yn elk gefal hoe nau it de dichter stiek.
Yn de ‘Kleine Prélude van Ravel’ is it bigjinsel dellein dat de ûntjowing fan syn dichterlik idioom tonei bihearskje sil. It sil deun oanslute oan de tael fan it folk. Dizze ‘Kleine Prélude’ is fol biwûndering foar de man, dy't muzyk makket mei flessen, in bazartrompet en in bisnare kokosdop:
De dichter hoort in ieder woord
Geboorten van literatuur.
Sa't it ljocht ta dieden komt, as it brekt yn kleuren, sa moat de dichter syn libben brekke yn wurden: ‘dit zijn de daden waar ik mens voor was’, sa seit er al yn in prachtich sonnet yn ‘De Wandelaar’. Mar hwat dêr noch in needlot en in martyrium is, wurdt letter de blide wittenskip dy't syn bistean forljochtet. Binammen yn ‘Nieuwe Gedichten’ komt dat dúdlik út. Hjir treft ús ek noch mear as yn ‘Vormen’ it mei sin sykjen fan de ienfâld yn it wurd, it kleare bikennen en oannimmen fan it eigen forline as kearn en wêzen fan it hjoed, symbolisearre yn 'e iderkear weromkommende figueren fan it bern en de soldaet, en de wissichheit fan it ta in bistimming hoede en droegen wurden yn de Mem, it medium tusken God en de dichter. Ek is hjir aloan wer it byld fan de brêge, de feilige wei tusken de twa wâllen fan it libben:
Dan buigt voortdurend de brug
van 't leven over ons leven
naar wat wij geweest zijn terug
en wij worden wat wij zijn gebleven.
Yn datselde forbân moat men ek dat op it earste hearren nuvere bigjin nimme fan it seldsume fers:
Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
| |
| |
En troch dy nije brêge fart dan ynienen it skip mei de frou, dy't psalmsjongend oan it roer stiet. Sûnder dit liedende byld is de brêge net fortroud mar it is der, altyd en oeral. Men moat mei dy wurden fan Nijhoff hwat hoeden omgean, hja lykje sa gewoan en sa plat, mar om al dy wurden hinne is in lytse sirkel fan stiltme en forwachting, hja lizze altyd op 'e hark nei har eigen wearlûd. Yn mismoedige riten oerfalt de dichter ynienen dy hearlike wissichheit fan fornijing, fan altyd wer bigjinnen. As hy allinne efterbleaun is mei de âld beam yn syn eftertún, twa ûnfruchtbere dingen sa't liket, dan ûnderbrekt er hommels syn mankelike oertinkings:
Stil! Hoor! De nachtegaal hervat
zijn lied in 't hartje van de stad.
Men heeft er woningen gebouwd
van nieuwe steen en blinkend hout.
It âlderwetske dichterlike martlerskip is fan him ôffallen, en hy hat dat op ûnforjitlike wize werjown yn it gedicht ‘Het Veer’ (wer it bigryp fan de twa wâllen). De hillige Sebastiaen, de bikende figuer dy't boun sit oan in beam, wylst syn lichem trochstutsen is fan in swarm pylken, makket yn 'e joun syn boeijens los; de pylken lûkt er ien foar ien út syn lea, en yn in puolke wasket er syn wounen skjin. Dan giet er de dyk op en komt by in lytse wente oan in oerset; hy sjocht troch it finster, hoe't dêr in arbeidersman mei in krante yn 'e hân sit to wekjen by syn frou, dy't bifalle moat. Dan fielt Sebastiaen hwat er altyd mist hat, en hy wit dat ‘hwa't stjert earst sjocht hoefolle djipper it bloed is as de himel heech.’
De ein fan de leginde is kostlik. Hja treaste ús, seit de dichter, mei it sizzen dat Gods barmhertichheit fierder rikt as syn wet; men seit, dat, doe't it lichem fan Sebastiaen net mear foun waerd, fan it sté dêr't er boun stie in fûgel, ‘rjochtstannich, wyt, mei rutsen hals nei sé ta dreau’.
Né, seit de dichter, dan wol my dochs dat oare forhael better oan, dat der dy nacht yn it hûs by it oerset in jonkje berne is,
dat men, de warmte ziende van zijn blik,
aan blauwe lucht moest denken, melk en vruchten,
aan stromend water waar men baadt en waar
men na het bad naakt inslaapt in het gras.
| |
| |
Oer twa greate epyske gedichten moat ik noch in inkeld wurd sizze: ‘Awater’, dat opnommen is yn ‘Nieuwe Gedichten’ en ‘Het uur U’, dat apart forskynd is. Yn beide gedichten is in frjemdling, dy't op ien of oare wize in geheim draecht, in geheim, dat foar oaren of forhoalen of inkeld in formoeden bliuwt. Hwa is Awater? Hy is ús neiste; jow him de foarnamme fan ús allegearre. Hy hat it ûneinich boeijende fan elk gewoan minske, dy't op in kantoar is, nei de kapper giet, in spultsje skaek mei himsels spilet, en op it lêst fuort giet mei in trein, nimmen wit hwerhinne. Mar de trein giet fuort op syn bistimde ûre. ‘Ik zoek een reisgenoot’, is it motto fan dit gedicht, en it wiist werom nei de ‘Soldaat aan zee’: ienkear sil de ienselvige dichter bigripe dat ‘volk schoner zee is dan water’.
‘Het uur U’, dat is in term út it militaire libben; de ûre dat elk wach hat to wêzen, it kritike stuit. Hjir komt de man, dy't gjin namme hat, yn in nije strjitte; de arbeiders binne noch dwaende gatten to dollen dêr't beammen plante wurde moatte. Hy rint de strjitte troch, en alles hâldt de siken yn fan forwachting, mar der bart neat sichtbers. De bern rinne him it lang'st efternei, mar hja wurde troch de alden ynroppen, it is iterstiid, it libben moat syn wenstige gong gean. Allinne de dichter wit hwat dit bitsjut; de greate fornijing, dêr't dizze frjemdling it teken fan bringt. De dichter sjongt derfan, inkeld út syn leauwen wei, hwant de uterlike omstannichheden wize der noch net op, mar it sil gean fan hearlikheit ta hearlikheit. Wy kinne der inkeld mar fan stammerje, en net mear sizze as wy witte; mar ek dat meardere sil ús iepenbiere wurde.
Hjir haw ik in parafrase jown fan it slot. Mar hoefolle ienfâldiger as de parafrase, as elke parafrase dy't men ea jaen kin, is it gedicht sels, dat troch de grinzen fan 'e simpelens hinne giet. Om in idé to jaen oer dizze taelhantearring folget hjir dat slot:
En bij de deur, op het dak,
ja zelfs op zijn dooie gemak
zong een klein vogeltje zijn
om kruimels popelend lied.
Neen, niet in de bomen, want
die waren nog niet geplant.
| |
| |
Hoe mooi anders, ach, hoe mooi
zijn bloesems en bladertooi. -
Hoe mooi? De hemel weet hoe.
Maar dat is tot daaraantoe.
Yn en nei de oarloch hat Nijhoff him setten ta it skriuwen fan lekespullen oer de greate kristlike feesten: krysttiid, peaske, pinkster. Syn mem wie heilsoldate, en hja hie him in kofferke neilitten mei hwat teksten fan sang'tsjinsten, dy't hja yn dat formidden plichte to hâlden. De titels fan dizze sangtsjinsten ‘De Ster van Bethlehem’, ‘De dag des Heren’ en ‘Des Heilands Tuin’ hat de dichter nommen as titels fan syn spullen, dy't bondele binne ûnder de namme ‘Het heilig hout’. It wie, bihalven in eareskuld oan har, dy't by libben en dea de hoedingel fan syn bistean west hat, ek de konsekwinsje fan syn tsjinjend dichterskip, dat al mear it isolemint forliet, los fan himsels kaem, en de Neiste seach, ‘dêr't men Virgilius of in Evangelist foar wêze moat om sels syn foarmen sketse to doaren’. ‘Ik haw my net weage de Minskesoan op it toaniel to bringen’, seit er, ‘mar ik hoopje dat men de sinne merke sil oan 'e ljochte rânnen fan 'e wolken.’
Somlike fan syn konfraters út it litteraire ghetto achten it mar nuver, dat in great dichter him mei sok wurk ôfjoech; soe it gjin skea dwaen oan syn namme en oan syn talint? Doe't ris immen it weage dit tsjin him to sizzen, andere er mei dat ûntwapenjende glimke dêr't nimmen tsjin op koe: ‘Mar hja hawwe it my dochs frege?’ Sa kin inkeld immen anderje, dy't de eangst foar syn reputaesje foarby is.
* * *
Koart nei de bifrijing kaem ik mei Nijhoff yn 'e kunde; de lêste pear jier hie ik it foarrjocht him op stelde tiden to moetsjen, dêr't wy dan faek in hiele dei lang meielkoar arbeiden oan mienskiplik wurk. It wie net yn in Amsterdamsk artysteweardshûs, mar yn 'e gebouwen fan 'e Herfoarme Synoade yn Den Haech of Utrecht, yn it formidden fan theologen en hebraïci, dêr't wy ús dwaende holden mei in nije psalmbiriming. It is net to sizzen mei hoe'n ynmoed en tawijing hy him joech oan dit wurk, de earste dy't kaem, de lêste dy't gyng. It ferge him op it sykjen fan in middenwei tusken de uterste forienfâldiging fan syn wurk en it
| |
| |
needsaeklik rhetoarysk ramt, dat in liturgyske sang freget. Syn weardearring foar it wurk fan oaren wie ek hjir great; nea socht er immen mei syn oerwicht of mei spot lyts to meitsjen. Hy hold binammen fan Utrecht, en yn it skoft fierde er my faken troch de âlde moaije strjitten, om einlings út to kommen by in sigaresaek foar nije foarrie, of by ‘de bêste bakker fan Nederlân’, dy't dêr ek wenne en dêr't wy in bysûnder soarte koekjes koften om de synoadeleden by de thé op to traktearjen.
Noch wol it my net oan dat ik him net wer sjen sil, en dat dy kears doe't wy yn tûzen hasten út de taxi it stasjon ynkûgelen, foargoed de lêste kear wie. Doe't syn hommels forstjerren my meidield waerd, skeat my dy rigel út ‘De Kinderkruistocht’ yn it sin: ‘dat ze gingen en zelfs geen afscheid namen’.
Hy lit in leech plak nei. Wy koene him net miste, mar de trein giet fuort op syn foarskreaune ûre. Hy wie ien fan de seldsume leauwende dichters, yn folle wider bitsjutting as dêr't men trochstrings yn praet oer ‘kristlik dichterskip’. In hoeder fan de siel, dy't mei moart bidrige wurdt.
Mei it wêze, dat syn dea noch djipper klank oan syn wurd jowt as it al hie. Dizze ‘wandelaar’, dy't op syn wei nei Emmaüs Kristus met hat, en in libbene tsjûge fan dizze moeting bleaun is, sil syn spoaren neilitte yn it litteraire libben fan Nederlân. Hwant it wie net inkeld syn minlike persoanlikheit, dy't him de erkenning fan earste ûnder syn gelikens joech. Hy mei dan gjin skoalle makke ha, syn wurd en syn foarbyld binne fan âld en jong net ûnbiachte bleaun. Hy soe der sels biswier tsjin hawwe om it sa to sizzen, mar syn geheim wie, dat er har learde as machthabbende en net as de skriftgelearden.
Wy hâlde syn wurk oer, syn geast, syn leafde, syn oantinken, en wy sizze by syn grêf, hwat er sels ris skreau yn ‘Aan een graf’:
vrees niet dat ik bij dit verzonken
handjevol as mij om het vuur bedrieg.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd