De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 389]

Kronyk fan it proaza.
Anne Wadman:
Foarbyldich fakmanskip.

R. Brolsma, Sa seach ik Fryslân. Forhalen en sketsen. Mei in ynliedend wurd fan dr D. Kalma. Des., Folk fan Fryslân. Obe Palma. Sketsen, Fr. Bibl. LXXVI.
Beide by Drukkerij Laverman N.V., Drachten 1951 en 1952.

It falt net ta, oer de skriuwersfiguer Reinder Brolsma jitte hwat nijs by to bringen: nije gesichtspunten to iepenjen, nije eftergrounen bleat to lizzen, nije wearden oan to tsjutten. Yn sa fier is hy as skriuwer al klassyk wurden: al syn kwaliteiten en tokoarten binne oan alle kanten hifke en útspoun - gjin niget dat Dr Kalma yn syn ynliedend wurd ta ‘Sa seach ik Fryslân’, neist in pear net oer alle boegen nijsgjirrige ynljochtingen oer Brolsma syn libben (in man sûnder biografy), neat oars wit op to smiten as in wurdmannich polemyk oer Brolsma's humor dêr't men net folle wizer fan wurdt.

It liket my ta, Brolsma syn skriuwerskip is, foar in fuortset bisprek, to elemintair, to iepen, to rjochtút. Hy is gjin punt fan diskusje en sil dus nei alle gedachten ek nea ‘op 'en nij ûntdutsen wurde’. Syn monumintael litterair bouwurk riist foar ús omheech op inkelde sintrale pylders: skerp útbyldingsformog'en fan minsken, dingen, milieu's en sfearen en oandacht foar it karakteristyk détail, mar ek it formogen ta de brede histoaryske ûntwikkelingsgong binammen yn it sosiale, en dit alles biljochte mei in mylde objektiviteit dy't nea ta in dea dogma wurdt. Hwant al mei men Brolsma sjen as in bern fan it naturalisme - syn naturalisme is nea programmatysk, nea normatyf, nea demonstratyf, it is de sjenswize dy't út syn eigen wêzen folslein natuerlik en organysk opkomt.

Dêrfoaroer steane inkelde swakkere punten: in psychologysk ynsjoch dat mear elemintair is as forfine, dat de minsklike demony allinne sjocht yn it primitive, dat op it ‘abnormale’ gauris útskamperet, dat him dus biheine moat ta biskate psychologyske typen, binammen it primitive minskeslach, de lytse man, de grounwrotter of de yn 'e

[p. 390]

útbuorrens fan de stêd forsille plattelânner. In psychology dus dy't gjin wittenskiplike ûndergroun hat, mar yntuïtyf is, fan it uterlik waernimbere nei it inerlike arbeidet, mar ek faek yn it uterlik waernimbere hingjen bliuwt. Mear minskekennisse as sielkunde. Dêrneist in breklik formogen ta kompositoaryske architektuer. Der is nammers gjin wêzentlik ûnderskied tusken syn greatere romans en syn koarter wurk, dat er mei de biskiedenheit fan de ambachtsman ‘sketsen’ neamt. Ek syn romans binne útwreide en breed opsette ‘sketsen’, as men dat wurd, dat foar my assosiaesjes opropt oan saneamde ‘proaza-gedichten’, dan perfoarst hanthave wol. Hja hawwe net sasear in story, in pointe, in ‘plot’, in forrassing, al hawwe hja meast wol in slotakkoart. Hja wurde bihearske fan de stadige fuortgong, it rêstige tempo, en hwer't skokken yn it minsklik libben gripe, binne it meast wjerslaggen fan sosiale skokken dy't it plattelânslibben biroere. Hja binne net skreaun fan de psychologyske intrige út wei, mar fan de konkrete situaesje út wei. Hja pleatse de minske net yn it neakene himd fan syn siele, mar middenmank de omballingen fan syn formidden, syn folk, syn natûr, syn sosiale omstannichheden.

It is dúdlik, dat dizze tokoarten gjin tokoarten binne dy't Brolsma syn skriuwerskip ta in problematyske saek meitsje: hja binne oan dat skriuwerskip like needsaeklik forboun as syn positive formogens. Hja kenmerkje net allinne Brolsma, mar in biskaet skriuwerstype. It iennichste hwat ik as in spesiael tokoart fan Brolsma sjoch, is syn oanstriid ta foralgemienjende sydsprongen, ta sydlingsk moralisme op dy stuiten dat er syn objektiviteit gjin baes is en hommels weiglydt nei in soarte fan moralistyske journalistyk. Sa op bls. 24 fan ‘Sa seach ik Fryslân’, dêr't er yn ienen, noch wol mei help fan in fuotnoat (of is dy fan syn promotor Kalma?) kommentaer jowt op in g'edicht fan Kiestra: ‘Lit ús efkes oanstippe dat dit gedicht yn al syn soberens dochs utering hjitte mei fan kunst. It is krêftich en suver, it is kostlik’. Mar hwa hat ea sein, dat soberens en kunst elkoar útslute?

Brolsma is as skriuwer, yn Fryslân, en yn 'e 20ste ieu klassyk. En dochs kin ik my foarstelle, dat der in jongerein is of komt, dy't, sûnder syn greatens ûntstride to wollen, wegeret yn him in master, in karmaster to sjen. Brolsma, as naturalist en, mei it wêze tige hoeden, as impressionist,

[p. 391]

- boppedat as type fan it ‘natûrtalint’, de man-út-it-folk, de self made man, amper biynfloede troch litteraire moaden, streamingen en skoallen, mar ienfâldich wêzende sa't er is, - is in skriuwersfiguer dy't de opgroeijende skriuwende jongerein amper mear útsichten to bieden hat. Net allinne dat syn objekten - it ‘Fryske lân en Fryske libben’ - langer gjin oeuvre mear drage en fordrage kinne, mar ek: it skriuwerstype dat optheden opgroeit, is dat fan de yntellektuëel, de erudyt, de man dy't de tsjinstridichheit en de spanningen tusken it yn ynternasionale cowboy-kultuer forwurdende ‘sljochte folk’ en syn eigen nei g'reater flecht útgeande niget en aspiraesjes as in persoanlik konflikt oan 'e lea ûnderfynt. De man dy't stiet foar syn poarsje nasionale striid, mar dy't syn folk dêrby earder in stadige, inerte en wjerstribbige mannichte bifynt as in objekt fan geastlike krêft en boarne fan ynspiraesje. De man dy't mei syn eigen, lit ús it greate wurd mar neame, kultueridéalen omwouteret middenmank in folk, dat op dy idéalen gjin bek sette wol. De man dy't syn eigen erudysje bytiden as in lêst fielt, as in skuld, as in forried faeks, mar dêr net omhinne kin. Men kin it bitreurje, mar it is sa.

En yn dit ljocht bisjoen kriget it ‘natûrtalint’ licht de namme fan eksponint-fan-it-forline. Ek dêr ûntkomt men by Brolsma net oan, oft men wol of net. It is ienfâldich it needlot fan syn skriuwerstype, net dat it syn macht oer de lêzer forliest, mar dat it syn ynspirearjend formogen oer folgjende skriuwersgeneraesjes kwytrekket.

Mar der is in oar aspekt oan Reinder Brolsma dêr't men jin sa maklik net ôfmeitsje kin. En dat is syn fakmanskip, syn skriuwen-as-ambacht, as métier. Hwant hwat men by syn neifolgers en epigonen, mar ek by de jongere skriuwersgeneraesjes dy't it yn oare wei sykje, al to faek mist: stilistysk oanfielen, taelformogen, de macht om in g'eve, spande en ôfroune folsin to skriuwen, dy't trillet fan libben, dy macht is Brolsma sines (fansels net oeral: gauris wurdt syn styl oanfretten fan jeuzelige journalistyk). En just om't dizze Brolsma, op syn bêste mominten, gjin learling, alteast gjin dupe is fan in skoalle, yn dit gefal: it naturalistysk impressionisme, en alle oan tiid en moade boune ‘wurdkunst’ him frjemd is, omdat in sin foar him in libben organisme is en net in dea klisjé om tinzen of hannelingen of

[p. 392]

situaesjes op oaren oer to bringen, just dêrom kin Brolsma as fakman ús jongerein hiel hwat leare. Syn kunst fan détailwaernimming, yn in fine, mar faek forrassende en soms forbjusterjende taelplastyk, is foarbyldich. En it mei wier wêze dat yn de nije, mear nei it ekspressionistyske útskaeijende fortelkunst, it détail in oare wearde en funksje krig'en hat, - gjin fortelkunst, neffens hokker -isme ek, is to tinken sûnder it evokatyf formogen fan it plastysk détail. Ik folstean mei in mannich foarbylden. ‘Sa seach ik Fryslân’, bls. 190: ‘Hja (de froulju) woenen earst noch mei de kleanboarstel om him hinne reizgje, mar hja moasten it gewurde litte.’ Bls. 215: ‘Hwant Sjouk-nift bigoun oer de djûre tiden, wylst hja it manminske in skriel gehakbaltsje op 'e panne siedde.’ ‘Folk fan Fryslân’, bls. 11: ‘....en de sigaresmook rûkt skerp en fier yn it moassige fan de nea brûkte foarein’. Bls. 45/46: ‘Sa binne hja út 'e buorren wei pandere, beide sombere âlde mannen op 'e dyk, deade strampels yn it feest fan ljocht en sinne.’ Bls. 99: ‘Thomas fage it (jild) mei in triljende hân nei him ta en syn holle wynde sêft en beverich hinne en wer, wylst er de briefkes út elkoar tearde en neist elkoar lei.’ Bls. 100: ‘Eigentlik lake hja net ienris, mar die oars net as in ûnbiwust skrikbiweginkje op de bargekeapman syn nuver sizzen.’ Bls. 113: ‘Fleurigens kaem der oer him, en hy grommele in wurdmannich, dêr't ienris in wize op west hie.’ Bls. 116: ‘Hy spraette de greate hân noegjend ta wolkom út, Thomas heakke sines ek los fan it kaptael (dat er yn in ponkje binaeid op it boarst hie) en hja fûstken.’

Yn dit ljocht kin men der net oars as wiis mei wêze, dat it lêzende folk en de skriuwende jongerein troch twa mânske samlingen de gelegenheit bean wurdt yn 'e kunde to kommen mei ûnderskate stalen fan Brolsma's fortelkunst, dy't forsille leine yn kranten en tydskriften. Dat wol net sizze dat alle yn dizze beide boeken opnommen bydragen op 'e selde hichte steane. Binammen de koartere sketsen komme gauris net boppe it journalistyk genrestikje út. Mar dêrfoaroer steane as hichtepunten út de earste bondel ‘De reis nei it âlde doarp’, ‘De boer en de arbeider op Ekema’ (kompositoarysk net sterk) en ‘De reamme fan it libben’, en út de twadde: ‘Obe Palma’ (noch minder sprekkende titel as de eardere, ‘Nei de ein’) en ‘It sinkende lân’. As gehiel

[p. 393]

is it fan Dr Kalma samle ‘Sa seach ik Fryslân’, net allinne troch de smakeleaze omslachtekening' fan Jentsje Popma, it swakst. De yndieling yn trije skiften: ‘De Mienskip’, ‘De Minsken’ en ‘Tajefte’ hâldt net en is yn himsels doelleas. As men dan dochs litterair-histoaryske prinsipes hantearje wol, hwerom dan net dat alderienfâldichste fan in chronologyske folchoarder? Dy lêste is yn de twadde helte fan ‘Folk fan Fryslân’ alteast brûkt.

Yn dit forbân noch ditte: it is eigenaerdich dat sa't skynt oer dizze beide initiativen, beide nommen by gelegenheit fan Brolsma syn sawntichste forjierdei, net rieplachte is. Hie men net folle better hinnegean kinnen en forpart it wurk en nim dêrby in chronologyske skieding yn acht?

Hawar, miskien dat de fan Dr Kalma taseine bibliografy fan Brolsma in helpmiddel wêze kin foar dyjingen dy't har oer de ûntjowing fan dit foar Fryslân's litteratuer sa wichtige skriuwerskip ynljochtsje litte wolle.