De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 321]

M.J. de Haan:
Politike kronyk.

De twadde July 1952 hawwe de Fryske Steaten mei greate mearheit de folgjende forklearringen oannommen:

1.	dat in beginsel het recht moet worden erkend, zich in Friesland van de Friese taal te bedienen; dat bij de practische toepassing van dit beginsel beperkingen aanvaardbaar zijn, o.a. ter wille van de belangen vanrechtsgelijkheid en rechtszekerheid; dat op de overheid de plicht rust, het zo juist genoemde recht op haar terrein te doen eerbiedigen;
2.	dat verlangd mag worden, dat zowel door het rijk als door de provincie een beleid gevoerd wordt, dat BEWUST gericht is op behoud en versterking van de Friese taal en cultuur.
3.	De Staten nodigen Gedeputeerden uit, deze uitspraken ter kennis van de regering te brengen en hun invloed aan te wenden, opdat de wettelijke voorzieningen tot stand komen, welke nodig zijn om het in de beide vorige punten gestelde te verwezenlijken.

Bigjin 1948 - fjouwer jier lyn dus - formulearre in lytse Fryske foarhoede as earste punt fan de Fryske politike aksje:

‘it Ryk to fergjen op syn plicht it selsstannich bistean fan it Fryske folk to erkennen’.

De by dit program forskynde taljochting joech dizze koarte ynterpretaesje: ‘to erkennen d.w.s. to hoedzjen’.

Op 2 July 1952 joech mr. Okma, foarsitter fan de a.r. Steatefraksje as lêzing fan de hjirboppe oanhelle forklearringen: ‘èn op alle Friezen persoonlijk èn op de overheid rust de plicht de Friese taal ‘to hoedzjen en to noedzjen’ (forslach ‘Leeuwarder Courant’, 3 July '52).

Yn de Fryske Biweging wurdt gauris klage oer it stadige tempo en net sûnder reden. Mar hjir komt de frage op, oft wy net earder yn noed sitte moatte it tempo fan de Fryske ûntjowing wol byhâlde to kinnen.

It wie al wer mr. Okma, dy't dêrop wiisde, doe't er konstatearre, dat dizze útspraek fierder gyng as it desintralisaesjerapport (sjoch ‘Friese Koerier’, 3 July '52).

Wol safolle fierder, tinkt ús, dat der praet wurde kin

[p. 322]

fan in prinsipiëel forskil tusken it desintralisaesjerapport fan '51 en de bigjinsel-útspraek fan '52. Wylst it earste de fiksje fan de nasionael-neutrale oerheit noch yn eare hold, hat de útspraek fan 2 July dêr radikael in ein oan makke, in prinsipiële koersforoaring, dy't de Fryske Biweging mei rjocht as earste greate oerwinning to boek stelle kin, om dan tagelyk al forfêst de rekken op to meitsjen fan alle konsekwinsjes, oan it akseptearjen fan dizze winst forboun.

Hwant lit ús dit goed foar eagen hâlde: dizze prinsipiële oerwinning hâldt de forplichting yn fan in taeije, fêsthâldende, nea oerjaende politike aksje om de abstraksje om to setten yn konkrete nasionale opbou. Oars soe it bliken dwaen, dat men neat mear bidijd hie as de forneamde deade mosk.

De útspraek fan de Steaten tsjut moai klear oan, hwer't it yn earsten om giet: ‘dat zowel door het rijk als door de provincie een beleid gevoerd wordt....’

Dat net allinne út hoflikheit it ryk hjir earst neamd wurdt, is wol dúdlik as de Steaten har forklearring bislute mei to sizzen:

‘De Staten nodigen Gedeputeerden uit, deze uitspraken ter kennis van de regering te brengen en hun invloed aan te wenden, opdat....’

Hjir is tige reëel en earlik oanjown hwat de Steaten dwaen kinne. De Fryske Biweging sil der foar soargje moatte, dat de Fryske Deputearren yn Den Haech net foar de tichte doar steane. De kaei leit by de politike partijen.

Doe't yn '48 it al earder neamde program opmakke waerd, sei de taljochting ditte:

‘“Fryslân Frij” wol wêze in politike konsintraesje en net in politike partij’.

Ek yn dizzen geane wy de reële wei, dy oer de Nederlânske politike partijen.

Kin dat?

Us andert is: As dat net kin, dan stiet it der mei de demokraty yn Nederlân min foar.

De útspraek fan de 2e July hat it biwiis jown, dat dizze wei net allinne bigeanber is, mar ek fortuten dwaen kin. Dat wie to Ljouwert, soe it yn Den Haech sa folle oars wêze?

De P.v.d.A. hat al in útspraek jown, dy't de goede kant út wiist en it hat wol bliken dien - binammen by it bisprek oer de eedskwestje - dat der ek yn oare Nederlânske partijen kânsen lizze.

[p. 323]

Nou kin men yn dizzen mear of minder optimistysk wêze - en it is forstannich en stel jins forwachtingen net to heech - de haedsaek bliuwt, lyk as der yn '48 sein is, der is gjin oare wei.

De bihanneling' yn de Fryske Steaten hat net allinne bilangryk west fanwege it resultaet. It hat ek skoandere oanwizing jown, hwat de forhâlding tusken de Fryske Biweging en de politike partijen oanbilanget.

Mei de forkearing tusken dizze twa stûket it noch al ris. Om it krekt to sizzen, hja kinne inoar faek mar amper forneare.

By de politike-partijlju binne der noch al in stikmannich, dy't in skalk each hawwe op dat hiele Fryske gedoch. Ynsteld as hja binne op de - ornaris frijhwat sintralistyske - partijorganisaesje, mei syn haedburo's yn de greate Hollânske stêdden, sjogge hja de Fryske Biweging as in spjaltende krêft dy't it imposante partijgebou ôfbrek dwaen kin.

Fan de oare kant sjogge party Fryske-Biwegingslju de sintralistyske ynstelling as it typearjende fan de politike partij en bliuwe hja der leafst bûten.

Sadwaende wiist it op 't earste gesicht net al to bêst mei de mooglikheit foar de Fryske aksje om fet to krijen op de politike partijen.

En sjoch, dan ynienen dogge de fortsjintwurdigers fan dyselde politike partijen in útspraek, dêr't net allinne mr. G.A. Bontekoe him oer fornuveret.

Hwat mei dêr efter stykje? Is dat nou allinne mar in troch de wyn gean mei 't each op kommende forkiezingen, of de ynfloed fan inkelde lju, of - ja, hoe sit dat?

As de minsken, dy't mei dizze fragen omkruse, de diskusjes en de stimming yn de Steaten goed folge hiene, soene hja opmurken hawwe, dat de oergong nei in posityf Frysksinnich stânpunt dy partijen it linichst ôfgyng, dy't eig'en emansipaesjestriid noch as in stik libben of yn alle getallen as libbene histoarje kenne. It ôfwizen fan de Fryske emansipaesje soe dêr, foar in part fan de oanhing, mar binammen ek yn 'e eagen fan liedende figueren, gelyk stean mei it snijen yn eigen fleis, it ôftaepjen fan eigen bloed. M.o.w., de wjerstân fan it regintekonservatisme - dat him yn alle partijen oppenearret - wurdt yn de ‘folks’partijen makliker oerwoun as yn dyën, dêr't gjin striidtradysje foar emansipaesje bistiet of mear libbet.

Wûnder bliuwe de wegen fan de skiednis! Is de Fryske

[p. 324]

Biweging net úteinset as de Fryske foarm fan it liberalisme yn opkomst? En sjoch nou ris de V.V.D.!

Sa hat de bihanneling yn de Steaten dus aerdich sjen litten, hwer to'n earsten de greatste mooglikheden foar de Fryske Biweging lizze en hwer't hja de greatste wjerstannen forwachtsje mei.

Fierders kin hja mr. G.A. Bontekoe tankber wêze, dat er, fuort nei de slach, ek al moai kreas oanjown hat, hwer't de tsjinstanners har hâldfêst hoopje to finen en hoe't hja de striid tinke to fieren.

It is net tafallich, dat krekt de boargemaster fan Eaststelling'werf him roppen fielt om as earste iepenlik tsjin de útspraek fan it Provinsiael Bistjûr yn it forset to gean. Eaststellingwerf is ien fan de Fryske gemeenten, dêr't de taelkundige situaesje net ienfâldich is. Soks laet maklik ta bitizing en dus hopet de reäksje hjir syn trekken waernimme to kinnen. It birop dat mr. G.A. Bontekoe docht op de stêdden, It Bildt, sels op Kollumerlân en Achtkarspelen, wiist dúdlikernôch út, hwer't in yn 'e ûnderwâl dreaun konservatisme in ôfsetsje siket.

Hoe'n bytsje dizze hiele aksje by it folk ynslacht, waerd nijsgjirrich biljochte yn in forslachje fan in langlêsten to Appelskea hâlden feestwike: Nei in boargemasterlike warskôging foar de Fryske Aksje gyng it folk ienfâldichwei oer ta de oarder fan de dei en sette ienriedich it Frysk folksliet yn.

Né, dizze Stellingwerver operaesjebasis lik et net sa botte geef en de stipe fan Ljouwert en oare gemeenten sil sels mr. G.A. Bontekoe net sa bot yn 'e rekken hawwe, nei de folksreäksje op it Saeilân-ynsidint.

Sa is it wol to bigripen, dat er it mei in breder oanfal op de Fryske Biweging bisiket.

It soe forkeard wêze dy allinne to bioardieljen neffens de argumentaesje, dy't der nou just net yn waecht. De wearde fan arg'uminten hat de greate mannichte lak oan, as de strategy it, emosioneel sjoen, mar docht. En men moat mr. G.A. Bontekoe neijaen, dat er dat goed foar 't forstân hawn en dus syn strategy alhiel op de emosionele kaert set hat.

Hwa't de skiednis fan de Fryske Biweging neigiet, dy sil it iderkear wer opfalle, dat dizze biweging tige rekken hâlde moat mei it feit, dat ús folk tusken twa poalen hinne en wer wifket.

[p. 325]

As lyts folk, dat ekonomysk net ûnder al to gunstige omstannichheden libbet, is der oan 'e iene kant altyd wer de freze, dat it, troch frijút to stean op eigen rjocht, noch slimmer yn 'e knipe reitsje soe.

Oan de oare kant is it nasionael sentimint dochs noch wol sa sterk, dat it - as it nypt - út de naden fan dit twangbuis boarst.

As der yn 'e rin fan de lêste jierren hwat in fêstere koerts fearn wurdt, is dat in biwiis, dat it Fryske folk minder fidúsje kriget yn de tuike-tuike-taktyk en ek, dat it de reële gefaren foar it eigen folksbistean, mei't hja oanboazje, skerper fielt en bigjint to ûnderskieden.

Lit ús ússels neat wysmeitsje, it kin wier noch gjin sprekken lije. Mar de ûntjowing wiist dy kant út en as wy dat sels noch net seag'en, kinne wy it fan ús tsjinstanners leare.

Hwant hwer komt de hiele methoade fan mr. G.A. Bontekoe op del?

1e. It opfieren fan de freze foar eigen skaed:

De Fryske Aksje bringt de kânsen om bûten Fryslân emploai to finen yn gefaer,

Frysk ûnderwiis, ja sels Fryske nammebuordtsjes keare de yndustrialisaesje op,

Goede krêften mije Fryslân, sa bang binne hja nou al - ont sels yn Easterwâlde ta - fan mooglike skoallen mei Frysk as fiertael foar har bern.

2e. It delbêdzjen fan it gefoel foar de reële driging fan it al mar mear ôftakjen en dêrnei forwurden fan eigen tael en folkswêzen.

Hwerom soe de oerheit war dwaen om eigen tael en kultuer to hoedzjen? Kom, kom, dy rêdde harsels wol.

Iennich biwiis fan dy stellingen siket men omdôch. Hja binne sa't it liket ornearre foar lju, dy't mei mr. G.A. Bontekoe sizze: ‘Ik neem dat graag aan’.

Hwa't dat net sa maklik docht, sil bigjinne mei to gnyskjen, mar faeks ek hwat nytlich wurde, as er bitinkt dat in boargemaster fan in g'reate Fryske gemeente anno 1952 him uterje doar oer Fryske tael- en kultuerproblemen sûnder blykber sels mar weet to hawwen fan - om mar ris hwat to neamen - de wittenskiplike forhanneling troch J.J. Hof al yn 1927 op it Frysk Kongres to Ljouwert hâlden, net ienris yn it Frysk, mar yn it offisiële ‘Nederlands’.

En as men sa fier kommen is, dan riist der ek fansels in

[p. 326]

fraech, dy't jin yn earste opslach net oan wol, mar dy't him net tobekkringe lit.

Hwer hellet dizze boargemaster, man fan akademyske foarming ek noch, de moed wei om op sokke losse grounen sa'n ôfbrekkende krityk to jaen op in nei earnstige stúdzje en dreech birie troch it provinsiael bistjûr nommen bislút, ja om sels sa fier to gean, dat er Deputearre Steaten forwyt him earst net rieplachte to hawwen?

Dat moat jin nammerstomear nij dwaen, om't wy de boargemasters fan ús Fryske gemeenten meast kenne as moai formeel, sels wolris de formalistyske kant neist. Hwat moat men der dan wol fan tinke, as der ynienen sa'n ûnbiroaiden útfal komt? Hwat is natuerliker as dat yn de Fryske Biweging, nei oanlieding fan dit en soartgelikense gefallen, de binearjende frage hingjen bliuwt, oft der efter de offisiële fasaden gjin krêften wurkje, dy't mr. G.A. Bontekoe en faeks ek oaren it idé jaen kinne, dat it net sa krekt komt, as it mar tsjin de Fryske Biweg'ing giet?

Der sit in nuvere tsjinstridichheit yn, as it keamerlid H. Algra de iene deis yn ‘Het Fries Dagblad’ warskôget foar alle sensasioneel gedoch, nou't de wei fan positive opbou iepen leit - in warskôging dèr't elts dy't it Fryslân en Nederlân mient mei ynstimme sil - en fuort dêrop komt der dan in boargemaster, dy't bisiket it wer de sensasionele kant út to stjûren en sels de demokratyske wei ôf to sluten.

Hwant dêr komt it forwyt oan Deputearre Steaten, dat hja earst mei de boargemasters to rieplachtsjen hiene, op del (ik nim nou mar oan dat ‘ons’ gjin pluralis majestatis is.)

Gjin iepenlike bihanneling fan de Fryske problemen yn de - it folk fortsjintwurdigjende - Steaten, om troch de wei fan stúdzje, diskusje en oerliz ta in oplossing to kommen, mar yn pleats dêrfan hwat gearfandeljen fan subjektive grytmannemieningen, dêr't mr. G.A. Bontekoe ús al fêst in priuwke fan jown hat.

Achte mr. G.A. Bontekoe, wy hawwe Jo de eare oandien, dy't Jo as polityk strateech fortsjinje. Hwant wier, Jou kriichsplan sit better yninoar as it yn earste opslach nei bûtenút liket. Mar, spitigernôch foar Jo, hawwe Jo ien ding oer 'e holle sjoen, ntl. dat de tiid fan de lytse skipperij de Kompanjonsfearten lâns ta it forline heart. De skûtsjes lizze hjir en dêr noch, ôftakele, yn dearinnende opfeartsjes,

[p. 327]

bisiden it greate farwetter. Soms rint der jit sa'n wetich skippershountsje op hinne en wer.

Wy hawwe each foar de poëzij, dy't oan it âlde forboun wie en kenne de soarch en de noed dy't it omskeakeljen meibringt.

Mar it hing'jen bliuwen yn ‘it lân forline’ mei ús net barre. Wy witte dat der mar ien biedwurd is: Mei folle krêft foarút!

Sadwaende moatte wy hjir ôfskied fan Jo nimme. Lit it dizze kear wêze mei in modern Fryske fariaesje fan in âld Arabysk sprekwurd:

‘Lit de skipperkes oan 'e kant bylje,

De Fryske sleep fart troch’.