De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 317]

Fedde Schurer:
Striid om it bistean.

Anne Wadman is yn it litteraire libben fan Fryslân folle mear partij as eksponint. Arrivé tsjin syn sin, lieder, mar mei wjerstribbige folg'elingen, en hy soe se net oars ha wolle. Hy hat, lyk as elk minske, forlet fan freonen, mar as it wêze moat kin hy se ek slite; sûnder fijannen lykwols soe er net libje kinne. Syn aktiviteit ûntspringt oan 'e tsjinstelling; de aktiviteit fan de oar is him gjin bikoaring alderearst, mar folle mear in útdaging; hy slipet syn yntellekt en syn skeppingsdriuw op it negative. Sa wie it syn lot om Frysk skriuwer to wurden.

It byld, dat romantyske geasten faek fan 'e Fryske skriuwer jowe, it ‘natûrtalint’, thús yn eigen lân en folk, bitsjoend fan 'e klanken fan syn ynmoaije sprake, net bidoarn troch frjemde ynfloeden, dat him yn dy sprake as fansels ûntjowt en mei syn bloei in sieraed is foar de smûke Fryske lettertún - dat byld past wol alderminst op de man, dy't dit jier bikroand waerd mei de Gysbert Japicxpriis foar proaza.

Folle mear liket er op de Peke Donia-figuer fan Nyckele Haisma, dy't troch in ûnreedlike driuw fan syn fier avontûr wer nei Fryslân dreaun, ôffal op ôffal ûnderfynt, mar lang om let it dochs net litte kin hjir syn buorkerij op to setten. Hy bringt in elemint fan ûnrêst, fan ûnfrede yn it fredige Fryslân, dat is syn oardiel en syn rjochtfeardiging, it oardiel en de rjochtfeardiging fan alle nonkonformisten.

De striid is syn bistean. Striid, net yn 'e sin fan Waling Dykstra, dy't stried foar ús skiere sprake, ek net yn 'e sin fan de Jongfriezen, dy't strieden foar it idéael, mar yn 'e sin fan it gefjocht foar it neakene bistean, foar syn Europeeske eksistinsje yn 'e Fryske romte. En dat is in striid op libben en dea. In striid tsjin Fryslân, dy't inkeld efterôf en yn it paradoksale in striid foar Fryslân blykt to wêzen.

Anne Wadman is as dichter debutearre. In dichter is in dreamer, seit men, mar it wie him perfoarst net om de dream to dwaen. Hy hantearre it klearsicht fan it dichterskip as in middel om de dream net to bilibjen, mar to trochskôgjen; syn fersen moatte safolle skerpe definysjes fan 'e réaliteit

[p. 318]

wurde. It is as fielt er dêrby aloan it gefaer dat him bidriget, it meidriuwen op it sentimint fan it selsbiklach, en iderkear is hy ré dat selsbiklach om to setten yn selsspot, neffens it foarbyld fan syn yntelligente Hollânske foargonger Jan Greshoff. Binammen syn bondel ‘Fan tsien wâllen’ draecht it mark fan dit ynderlik proses. Yn ‘Op koart front’ brekt wol iderkear de lyryske oandwaning troch de bihearsking hinne, al is it bisykjen dúdlik om de bittere grimas ek hjir baes to litten.

Der wurdt wolris sein dat dichtsjen in foarstadium fan proazaskriuwen is; de greate proazaïsten hawwe faken earst fersen skreaun, al wiene it dan net sokke bêsten, mar lang om let founen hja har foarm. It is oan 'e iene kant spitich, en oan 'e oare kant moai dat sokke evolúsjetheorijen ek net altyd opgeane. Yn it Julynûmer fan De Tsjerne 1952 hat Wadman ús mei syn ‘Seis gedichten’ de forrassing' brocht fan in rige fersen sa suver en earlik en sûnder pôse dat der yn Fryslân amper in foarbyld fan is.

Ik sil hjir ús dichterlik duël net wer opfetsje, noch stride oer it problematyske dichterskip, mar mei as myn persoanlike miening, jitris sizze dat my dizze gedichten sa foldogge omdat hja net it konflikt taestber meitsje, mar yn harsels de oerwinning op it konflikt binne.

Better lykwols as it gedicht joech it proaza Wadman de kâns om syn analytyske driuw foarm to jaen. Wy hawwe fan him in rige koarte forhalen, dêr't ik ‘Moanne oer iis’ en ‘It Idéalistekamp’ wakker heech fan oanslach. Fierders in pear toanielstikken mei in skerpe en yntelligente dialooch, dy't faeks oarsaek is dat har spylberens by it amateurtoaniel yn omkearde forhâlding stiet ta har litteraire wearde.

De roman ‘Fioele en Faem’ is in wrakseling mei de foarm om it ûnbihagen fan in noarmleas individu yn wrâld en meiminsken to analysearjen, in bisykjen dat neffens myn ynsjen net slagge is, omdat it oan 'e kontrasten ûntbrekt. In masterstik dêrnjonken is de novelle ‘Reedridder’, de genedeleaze ûntlidding fan in minderweardichheitsfielen, mei dy djippe humor, dy't nea syn bisibbens mei de tragyk forleagenet.

Tusken dit forheljend en it kritysk proaza yn stiet in opstel, net great fan omfang, mar fan wêzentlike bitsjutting foar de kennis fan de persoanlikheit fan 'e auteur. It is

[p. 319]

titele ‘In memoriam André Scholten’, en to finen op side 163 yn jiergong 1946 fan 'e Tsjerne. In troch en troch earlike selskonfrontaesje, dêr't de skriuwer him syn bining oan en syn skieding fan de forstoarne en foreare freon helder makket. Dizze freon wie to nommel om fijân wêze to kinnen, dêrom moast er him loslitte. Tagelyk nimme hjir twa generaesjes ôfskie en ôfstân, twa wrâlden, twa soarten fan libbensgefoel.

It kritysk en essayistysk wurk fan Wadman is foar in great part samle yn de by Laverman útjowne bondel ‘Kritysk Konfoai’. It is wol opmerklik, dat dit wurk opdroegen waerd oan E.B. Folkertsma, de lêste soe men sa sizze dêr't Wadman neffens styl en libbensskôging him oan forboun fiele soe. Mar hwat dizze twa mien hawwe, is de antithetyske ynstelling. De wurden, dy't Folkertsma ris yn De Holder skreau oer Fryslân: ‘it leit dêr sa noflik to rêsten, forjow it mei wrang wreed sarkasme, driuw it op ta de fiere sprong’, koe Wadman ta syn program makke hawwe, ek al fiert er dat program op hiel oare wize út as Folkertsma.

Doe't nei de oarloch De Tsjerne forskynde, waerd Anne Wadman de skriuwer fan de proazakronyk, en hjir foun er syn rjochte emploai. Seis jier lang hat er hjir as fjochter op syn plak stien, elk boek in útdaging, elke skôging in oanfal, en it foel de skriuwers earst mar nuver op 'e lea. Stadichoan is it al dúdlik wurden, dat dit fjochtsjen gjin nocht oan ûnnocht wie, mar in striid om it bistean, net fan de kritikus alderearst, mar fan de Fryske litteratuer, dy't inkeld lâns dizze wei opstaet wurde kin ta it plak dêr't hja heart to stean.

Anne Wadman syn kritiken binne gjin boekbisprekkinkjes apart, har wearde leit binammen hjiryn, dat er de litteraire forskynsels yn list sjocht, yn it kader fan tiid en wrâld. Dan moatte der hurde wierheden sein wurde, wierheden dy't har rjochtsje tsjin de bisprutsen auteur, goed, mar ek tsjin de kritikus sels, omdat er nou ienris de solidariteit mei dit formidden oannommen hat en dêr de konsekwinsjes fan makket.

Ik bin it altyd lang net mei him iens, mar it bilangrike is, dat út de konfrontaesje fan boek en krityk it petear ûntstiet, dat laet ta omtinken oer hwat wêzentlik en hwat bykomstich, oer hwat weardich en minderweardich is.

[p. 320]

Dizze skynber wylde en ûnbiroaide oanfaller is in systematyske geast, dizze ôfbrekker wurket neffens in konstruktyf plan. De Gysbert Japicxpriis foar proaza komt him mei eare ta, en wy, syn maten fan 'e Tsjerneredaksje, winskje him op dit plak fan herten lok.

Yn ‘Fan tsien wâllen’ freget de dichter ‘in bytsje sympathy fan tsien konfraters’ by syn dea. Hy hat net oerfrege. Mear as tsien konfraters sille mei greate sympathy diel hawwe oan syn huldig'ing. En yn harren sprekt Fryslân.