De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 268]

J. Voorhoeve:
In puber fan sawn.

Men kin de literatuerskiednis sjen as in striid fan dichters mei de tael, in striid oanmurken troch in rige wichtige fjildslaggen. De tachtiger biweging yn Hollân wie sa'n fjildslach, doe't it foraldere medium (de tael fan 'e dominys-poëzij) omsmeid waerd ta de draechster fan nije foarmen fan ekspresje.

De dichters yn it Surinaemsk lykwols dogge folle mear: hja wizigje net, hja skeppe in literaire tael út it neat, út in omgong'stael fan arbeiders. Wol is der sûnt it lêstoan fan 'e 18e ieu tydlingswei yn it Surinaemsk skreaun, mar de skriuwers wiene yn haedsaek Europeeske missionarissen dy't almeast stichtlik wurk yn it Surinaemsk oersetten foar sindingsdoelen, sûnder dus in literair doel to hawwen. Der binne fansels in mannich útsûnderingen, lyk as it deiboek fan 'e bikearde boskneger Johannes King, dy't syn mystike dreamen en fisioenen in faek tige meinimmende foarm jown hat. Mar dat is de hals dan ek sahwat. Binammen nei de 19e ieu, doe't it Surinaemsk wakker leechlein waerd, is fan wearde neat mear yn dy tael skreaun.

Dat wol net sizze dat it Surinaemsk gjin eigene kunstfoarmen hie. It folk bisiet syn eig'en kunstners, dy't yn folksliet en mearke in skat oan orale literatuer skoepen en biwarren. Nou jitte heart men oeral dy lieten sjongen, dy forhalen fortellen of leaver foardragen en aktearjen, hwant it fortellen is dêrsanne in kunst op himsels.

Dêrnjonken ûntstie ûnder de hegere klassen in skriftekennisse yn it Nederlânsk. Albert Helman en Rudi van Lier binne ek yn Nederlân as literators bikend wurden, sà selst dat de Nederlânner gauris net wit dat hja Surinamers binne. Mar hja ynteressearje ús yn dit forbân net bot, alteast ynsafier't hja net teffens yn it Surinaemsk skreaun hawwe. Yn har Nederlânsk wurk bouwe hja ommers fuort op in lange literaire tradysje. De Surinamers dy't de moed hiene en skriuw yn it Surinaemsk, stiene foar de ûnbidige taek fan in lytsachte tael fan arbeiders (dat negertaeltsje, lyk as forachtsum sein waerd) in folweardich medium to meitsjen. In dûbelde opjefte, hwant tagelyk moasten hja hjirby oer in kultureel minderweardichheitsfielen hinne

[p. 269]

komme. De lju hiene harren op skoalle en thús en letter yn 'e maetskippij as greatminske systematysk yndruid it eig'ene to forachtsjen en biwûnderjend op to sjen by de Nederlânske tael en kultuer. Dat forsmoarde eigen skeppende krêft en makke harren yn 'e wrâld ta weesbern.

De ûntjowing fan foar de oarloch brocht mei dat yn 1945 in foaroansteand Surinamer yn it iepenbier as syn sin sei, it Surinaemsk wie in folslein a-pëetyske tael, dy't it net yn 'e macht hie forheven fielings út to drukken. It aparte doedestiids wie dat in oare Surinamer, J.A.G. Koenders, dat opnaem as in útdaging en yn prachtige fersen ien fan Kloos syn moaiste sonnetten yn it Surinaemsk oerbrocht. Dyselde died kin men sjen as it bigjin fan in Surinaemske skriftekennisse, om't hjiryn foar it earst in Surinamer sjen liet dat er leaude oan 'e poëtyske krêft fan syn memmetael, om't er de moed hie en wrot him ûnder it near fan 'e superieure Nederlânske kultuer wei. In part fan 'e jongerein dy't op it stuit yn it Surinaemsk skriuwt, biskôget him dan ek as har geastlike heit.

Hoe'n noedlik ûndernimmen, to skriuwen oer in literatuer fan likernôch sawn jier âld! De publikaesjemooglikheden binne boppedat jit sa lyts, dat binei al it skreaune yn portefeuille leit. Wol noedlik, mar hoe meinimmend ek krekt wer om biwust de berte fan in literatuer mei to meitsjen: it wrakseljen fan elk yndividueel skriuwer om him ûnder de supremaesje fan 'e Westerske kultuer wei to wrotten en dêrby it eigene to ûntdekken, syn striid mei de tael om dêr emoasjes, dy't noch nea útsprutsen binne, foarm yn to jaen. Wy witte hoe't hja elk foar oar fochten hawwe om it krekte wurd, it presize byld. Bûtensteanders, dy't sels faeks tige respektabele gedichten skreaun hawwe mei de stipe fan hûnderterlei oantinkens yn 'e rêch oan earder lêzen poëzij, kinne sokke swierrichheden mar min foar har krije. Elke sin, elk byld, elk lûd en elk wurd is sa to sizzen in iere fynst, in persoanlike oerwinning. Wy kinne it wurk dat dy pioniers út 'e wei sette dan ek nea hegernôch oanslaen.

As it sa slim is, hwerom skriuwe hja dan yn it Surinaemsk? Hwerom hawwe hja net as Helman en Van Lier en safolle oaren it sljochtmakke paed nommen, dêr't hja ek noch greater ôfsetgebiet foar har produkten fine soene? Hja nimme, by my, dy swiere wei alderearst om't hja nasionalisten binne. Hja fortsjintwurdigje sa to sizzen de kulturele kant fan it folle widere stribjen nei ûnôfhanklikens dat

[p. 270]

ûnder de Surinamers libbet. Har langstme nei ûnôfhanklikens is net yn 't lyk to bringen mei kulturele hearrichheit. Dat fiteret harren oan om oer kultureel minderweardichheitsfielen hinne to reitsjen. Mar dan jit likegoed soene hja eigen kulturele wearden yn it Nederlânsk útdrukke kinne, lyk as binammen ek Helman yn in part fan syn wurk dien hat. Lykwols, men forjit dan ien ding: Dichtsjen is it mei leafde hantearjen fan tael. In tael dy't om hokfoar reden dan ek net ta leafde prikelet, kin men net yn dichtsje. De wurden wurde ûnwillich, de lûden dwers en ôfstegerjend, de keinste tins dy't yn dy tael reälisearre wurdt, makket himsels ta in spot. It wie harren ûnmooglik wurden har yn it Nederlânsk to uterjen. Guodden bisochten yn it Ingelsk of Spaensk to skriuwen. Mar de leafde ta it eigene, nammersto greater neigeraden't it foarhinne mear forhúnd en forwâdde waerd, wiisde harren it paed nei it Surinaemsk.

Byhwannear't men it foargeande oersjoeht - in literatuer fan jit net earlik tsien jier âld, de kulturele druk fan it Nederlânsk, in eig'en tael sûnder literaire tradysje, dêr't hast nimmen oan leaut - byhwannear't men dat allegearre yn jin omgean lit, moat men it in godswûnder neame hwat op dit pas yn it Surinaemsk al birikt is. Men fynt hjir gjin fortaelgoarre, gjin potsige ienakters, mar fakentiids al folslein ryp en folweardich wurk. Men fynt wol in folkstoaniel (sjoch it wurk fan dokter Redmond), mar sadanich dat it him soasiaelbiwust yn 'e tsjinst jowt fan 'e folksopfieding. Men fynt ek wol oersettingen (fan Koenders en De Vries), mar dy hawwe gauris de spesiale problematyk fan 'e neger op it each. Oer it algemien roaije de skriuwers lykwols heger en trachtsje hja nei in folweardige Surinaemske literatuer. De Surinamers miene in eigen problematyk op eigen wize stal jaen to kinnen. En faken slagget harren dat ek.

De nasionale aspiraesjes wurde wol gauris symbolisearre yn 'e fig'uer fan Bonie, de foaroanman fan in ploech opstannige slaven, dy't earst nei lange, fûleindige striid troch de blanke ekspedysjelegers lytsman makke waerd. Dy slave-rebel kriget hjir en dêr al it stal fan in Surinaemske frijheitshelt, in sinnebyld fan it Surinaemske stribjen nei ûnôfhanklikheit.

Rasseproblemen, lyk as wy dy kenne út 'e Amerikaenske negerpoëzij, fornimt men hjir in bytsje fan. De blanke wurdt mear sjoen as frjemd en ynkringer, dy't men wol haetsje kin, mar dan net as in fijân yn eigen fleis en bloed.

[p. 271]

As Surinamers stelle hja har foar it fiere Europa oer (stjerrend Europa) en sykje in eigen ‘kleure’ wearde, dy't tsjinoer de ‘blanke’ wearde hoek hâldt. It is net sa lyk ‘Ik bin Suriname ek’, as wol ‘Hwat bin ik, Surinamer?’ Fakentiids is dit probleem noch neg'atyf bilibbe, as in wanhopich forset tsjin de blanke kultuer en in ûnwennigens nei hwat eigens, dêr't men net oan leauwe doar. By de bêste fortsjintwurdigers (sjoch it forhael ‘De Fûke’) komme positive kanten nei foaren: Hwat bisit de Surinamer dy't stân hâldt tsjinoer de Westerske biskaving mei syn kâlde masinen? Hwat is syn krêft, hwer libbet er út wei? It kin wêze dat der yn ‘De Fûke’ net mear sjoen wurdt as in fikse boerenovelle. Mar de wearde fan dat forhael giet dêr fier boppe út.

In literatuer, sawn jier âld, hwat kin men der fan forwachtsje? Bernegrapkes, kweajongesfiten faeks. En dochs, wy sjogge hjir hiel hwat oars. Gjin bern, mar in puber mei al syn driuw en deadlike earnst. Dizze minsken skriuwe yn it Surinaemsk, om't hja har net op in oare wize útdrukke kinne, mar hja dog'ge it jit mei in soarte biskamsumens. Lyk as in feintsje fan achttjin, dy't de iensumheit siket en de stiltme; dy't op wei is himsels en eigen mooglikheden to ûntdekken en syn ynlikst tinken út skamte forberget, sa waechst ek de Surinaemske literatuer jit yn it forhoalene, en wol de skientme dy't hja yn harsels foun hat net wêze. It giet hjir ommers om in puber fan sawn. It organisme is jit sa jong en sa gau rekke, dat it der tsjin oan driget en kom yn it folle deiljocht.

Dat dy puber soks op forsiik fan De Tsjerne lykwols docht, is om't er fielt dat syn folwoechsenheit oansteande is. Hy fielt dat de tiid kommen is alle krêften gear to fandeljen en nei bûten ta sjen to litten hwat er is en hwat er wurdich is. Hy docht dat yn De Tsjerne om't er dêr fielt in lyksoartich en biwend klimaet, bigryp en wurdearring foar de aparte swierrichheden dy't ek de Friezen mei har taelminderheitsprobleem sjen moatte treast to wurden.

Surinamers en Friezen hawwe in bulte ien en mien: posityf de striid foar in eigen kulturele wêzening en negatyf de striid tsjin it Hollânsk, dat mei de macht fan offisiële tael dat eigene driget to gnjidzjen.