De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 165]

H.T.J. Miedema Ssn.:
Swalkers oer de swetten fan flok en bifrijing.

De namme ‘poète maudit’ giet hwat bitsjoenends fan út dat him min omskriuwe lit. It liket net tafallich dat de lêste jierren ek guon Friezen troch dit motyf oanlutsen binne, al hat elk it wer oars opfette. It sonnet fan Tamme Tysker en Wadman syn ‘Ballade fan de poètes maudits’ steane yn de karlêzing ‘Frieslands Dichters’. It fers fan Schurer forskynde yn ‘De Tsjerne’ fan 1949 en stiet ek yn syn ‘Vox Humana’.

It is nuodlik hjir neigean to wollen yn hoe fier dizze dichters har sels ek ‘poètes maudits’ fiele of fielden. Tamme Tysker neamt Baudelaire, Verlaine en Rimbaud. Wadman ek Villon. As wy ú nou ta de trije bohémiens biheine út de tiid fan de neo-romantyk en it symbolisme, moat der dochs wer ûnderskie makke wurde tusken harren. By Baudelaire en Verlaine is yn har libben gâns oerienkomst to finen: bygelyks, hja wiene alkoholisten en ek hawwe beide dichters meidien oan in revolúsje: Baudelaire stie yn 1848 op de barrikaden en Verlaine hat yn 1870 oan de Commune meidien. Mar as wy nei de ynhâld fan har gedichten sjogge, is der in great forskil, al is dat net altyd like goed to ûnderskieden. By Baudelaire fornimt men in twastriid tusken de tsjoen fan it tsjoede en it spleen, de wearze derfan. Verlaine hat, lykas bikend is, yn 'e finzenis sitten nei de oanslach op syn freon Rimbaud. Hy is doe ta ynkear kommen en - al bleau er in sloppe figuer - yn syn wurk treft jin in hast nayf optimisme. Baudelaire hat it oars dien: hy kaem yn opstân en seach yn satan syn helt. Sa krige men in pervertearjen, in ‘Umwertung’ fan wearden. Hoe't men dêroer tinke mei, elk sil tajaen dat syn g'edichten faek in tragyske skientme hawwe. Is it ek net nijsgjirrich dat ‘Une saison en enfer’, it autobiografyske wurk fan Rimbaud, Verlaine syn kweade genius, sa'n ‘révélation’ wie foar Claudel, dat dy folslein ta ynkear kaem?

Hjir bliuwe gâns problemen: de gedichten litte har faek op twaderlei wize forklearje. Dat feit hat de oanlieding west ta it resinte ûndersiik fan Dr. H. Kapteijns. Syn boek hjit: ‘Autonome dichters. Typen van “poètes maudits”.’

[p. 166]

(Utr.-Nijmegen, 1949.) Lykas de titel oanjowt, hat de skriuwer him biheind ta inkelde represintative figueren. Dat is fansels in biswier, mar dochs binne der nijsgjirrige dingen nei foaren kommen. Hwat bidoelt er mei autonoom? Sa neamt er op s. XI ‘het dichterschap dat kunst en leven vereenzelvigt, dat het leven dientengevolge als een nood ervaart en als een tekort belijdt, dat de samenhangen binnen het natuurlijke leven en met het bovennatuurlijke leven verbreekt en dat uit eigen kracht een bevrijding van de gehele mens beoog't’. Yn syn boek giet er dan ien foar ien de eleminten fan dizze wurkhypothese nei by Baudelaire, Wilde, Rilke, Van de Woestijne en Slauerhoff. Oan de ein wurdt syn resultaet taljochte mei in rige nijsgjirrige tsjinstellingen tusken autonome en ‘forloste’ dichters, t.w. Baudelaire njonken Verlaine, Wilde njonken Thompson en Hopkins, Rilke njonken Gertrud Von Le Fort, Van de Woestijne njonken Gezelle en Slauerhoff njonken Gossaert. Ek Claudel wurdt nei foaren helle as fortsjinwurdiger fan it tsjinjende dichterskip.

Ek foar de tiid fan it symbolisme fynt men in faek heechmoedich en wanhopich pessimisme yn de romantyk. In demonyske opstannichheit uteret him yn it wurk fan Byron en gâns ‘Byronianen’. Yn Nederlân hat men der net folle fan fornommen. De ‘swarte tiid’ fan Beets en Thijm hat net lang duorre. Da Costa sette mar ien bidriuw oer fan Byron's ‘Caïn’. De Genestet syn ‘Fantasio’ wie al op Byron's ‘Don Juan’ ynspirearre, mar de dichter glimke om syn helt lykas Haverschmidt gnyske om syn Fryske poëet en de Frouwe fan Starum.

Dêrfoaroer roun ien as de jonge Nietzsche tige heech wei mei Byron's ‘Manfred’. Ek by De Musset en Lamartine, by Heine en Leopardi, by Poesjkin en Lermontow sjocht men Byron's ynfloed. Multatuli, de earste echte revolusjonnair yn de Nederlânske skriftekennisse, hat Byron's wurk to min kend. Hwa wit hoe't er oars reägearre hie. Nijsgjirrich is yn dit forbân it kontrast tusken Van der Veen syn forfrysking ‘It gebet fen de ûnwitende’ en ‘It gebet fen de leauwende’, fan de sindeling J.N. Wiersma yn 1879 skreaun (Sj.J. Piebenga, s. 131 ‘Koarte Skiednis’). Tsien jier earder, de deis foar de iepening' fan it Vatikaensk Konsylje, hie in freon fan Carducci dy syn ‘Inno a Satana’ publisearre. Bikend is ek Baudelaire's satanshymne ‘Les Litanies de Satan’.

[p. 167]

In oar tragysk gefal is Willem Kloos. Lykas men wit, stie er tige ûnder ynfloed fan Shelley. Dochs is der in great forskil tusken har opstannichheit. It revolusjonnaire fan Shelley uteret him binammen yn syn mienskipsideälen, wylst it by Kloos mear om in litteraire revolúsje en in kultus fan de skientme to rêdden is. Dan stiet Van Eeden tichter by Shelley troch it soasiael-ethyske elemint yn syn wurk. Kloos waerd mear fan Shelley's taelmuzyk oanlutsen as fan syn striid foar frijdom en syn opstân tsjin elke foarm fan tiranny. Yn syn heechmoedich yndividualisme forspuide Kloos de kristlike dimmenheit en de Bibel. Troch skientme foar alles to easkjen kaem er ta de typyske dekadinte libbensskôging, dy't ek it kwea biwûnderet. Dit demonyske elemint falt jin ek op yn it Byronisme fan de romantyk, al is it yn it ‘mauditisme’ fan de neo-romantyk gâns sterker. Wy hawwe al sjoen hokker ‘poètes maudits’ fan Kapteijns yngeand bisprutsen binne. Oan de tsjinstellingen dy't er jowt, docht bliken hoe sterk de tsjoen fan it tsjoede en dy fan it goede ynwurkje kinne op 'e dichters. Skerp wurde sa it autonome en it tsjinjende dichterskip foar inoar oer set. It gefaer is hjir, dat men libbenskrityk en litteraire krityk fortiist. Bûtendat is it faek de fraech, yn hoe fier de dichter syn eigen fielingen biskriuwt yn syn wurk. Yn alle getallen hoecht men it mei de ynhâld fan in gedicht hielendal net iens to wêzen om dochs in skientme to finen, dy't jin oangrypt.

By ien as Slauerhoff giet ek in bisûndere tsjoen út fan de sfear dy't er opropt fan de sé en fan it eksoatyske. Elkenien hat wol tiden of riten dat de ‘Roppende kimen’ him ûnrêstich meitsje. (Sj. B. Fokkema, ‘De Tsjerne’, 1949.) Dêrtroch foel yn de 19e ieu bygelyks Coleridge's ‘Rime of the Ancient Mariner’ der tige yn, lykas yn ús ieu Masefield's ‘Sea Fever’, oerset û.o. fan Slauerhoff yn ‘Eldorado’, fan Max Schuchart yn ‘Zeekoorts’ en fan Sjoerd Spanninga yn ‘De lytse karavaen’ (jit to forskinen). De bondels ‘Spegelskrift’ en ‘Núnders’ fan de lêste dichter tsjûgje fan mear as it romantyske siikjen om it eksoatyske of it ekstreme. Skerp kin Spanninga de skynhillichheit forspuije. Leaver sprekt er lykwols fan de swalkers oer de swetten fan flok en bifrijing: de outcast en de pilgrim, de desperado en de dichter. Lykas yn it ‘Kleiliet op 'e kluverbeam’ (Spegelskrift, s. 38) fiele hja de flok, as hja op forbeane banen it forlerne lok siikje. It is mear as ûnwen-

[p. 168]

nichheit en ûnrêst, faek in fûl forset, in fjochtsjen om frij to stean. Mar ek de ynkear ken er, al foldocht dy de minske net altyd like lang (Sj. J.H. Brouwer: ‘De Tsjerne’, 1951, s. 294 en ‘De siker’ s. 110 fan dizze jiergong). Mei it bitiden ek lykje, as stelt de dichter him buten de mienskip, dochs of faeks dêrtroch kin de moderne minske him tige nei bisibbe fiele oan dizze réaksjehâlding op de grinzen fan ús bistean.

By Slauerhoff treft ús mear it wanhopige: ‘Ik vrees dat ik nooit bereik, aan berouw verloren, het afgelegen rijk’ yn ‘De Piraat en de Vliegende Hollander op de Lethe’ (yn ‘Elderado’, alteast, sa't dat yn 'e Verz. Werken opnommen is). Gâns fûlder uteret him Marsman yn syn proazagedicht oer de fleanende Hollanner en ‘Lezend in mijn boot’. Yn it lêste neamt er de fleanende Hollanner syn opstannichheit tsjin God ek sines. Nijhoff hat de ynfal hawn om yn syn ‘waterfeestspel’ fan 1930 dit motyf to kombinearjen mei de skiednis fan Sint Bonifaes en de sêge fan de frouwe fan Starum. It spilet op in mear nijsg'jirrige as oertsjûgjende wize mei Peaske 754 yn Starum: Edwarda, de dochter fan Redbad, jowt har admirael, in Hollanner, dien as in bidler in stik brea fan him krijt, dat Edwarda him wegere hat. Grimmitich oer dat ûnrjocht fart de helt allinne út op Peaske. Hy harket net nei St. Bonifaes, mar ‘Uit dit gebreideld land, waar alles plaats en naam heeft, vlucht ik naar de onberekenbare ruimte’. Hy wol, lykas Redbad, oan de jongste dei ta ‘blijven bij zijn bloed’. Hjir komt lykwols mear de ‘sea-fever’ as de opstannichheit ta utering. Fan in flok is gjin sprake. Oarsom: ‘Het is om zulke mannen dat ik Friesland liefheb’, seit Sint Bonifaes. It Hollannerskip hat hjir gjin sin: foar Sint Bonifaes is er blykber likegoed in Fries. Bûtendat, wiene der yn dy tiid Hollanners?

As der in histoaryske fleanende Hollanner west hat: òf de Fryske hurdsiler Barent Fockesz òf in Sieuske kaptein Van der Decken, koed er allinne foar ús fijannen, de Ingelsken, in forflokte Hollanner wêze, al hawwe der ek foar de 17e ieu spoekskippen en kapers by it soad west. Fan dit lêste feit is Nijhoff ek útgien: de Noarmannen, dy't de Fryske float forslein hawwe en op Starum ta sette, binne tige ûnder de yndruk fan de Hollanner, sa't er troch har skippen hinne fleach. Wy wolle lykwols net by alle biwurkingen a lang stean bliuwe en neame allinne de wich-

[p. 169]

tichste dy't de moderne Nederlânske skriftekennisse oplevere hat. Mei men it filmscenario fan Jan Engelman sa biskôgje? Al de gedichten fan Gerrit Kamphuis, Werumeus Buning, Jan Prins, Van Loggem, Achterberg en Vestdijk, de koarte parody fan Corn. Veth, it prachtige epos fan M. Mok, wylst B.v. Eysselsteijn, Joh. van der Woude, Jef Last en P. Verhoog der romans oer skreaun hawwe. Foar de Afrikaenske skriftekennisse hat Mefr. M. van der Bom-Luitingh my wiisd op it spoekforhael fan Eug. Marais en it gedicht fan D.J. Opperman, dêr't ik op in oar plak op werom komme sil.

Anthonie Donker hie foar dit motyf gâns mear fan Slauerhoff forwachte en wie tige wiis mei Nijhoff syn gelegenheitsspul. Yn syn ‘Karaktertrekken der Vaderlandsche Letterkunde’ (Arnhim, 1945, s. 261) achtet Donker dat Vestdijk de moaiste versy dichte hat. It is yndied in prachtich gedicht. Yn oar forbân (‘De Tsjerne’, 1949, s. 173) haw ik al op in inkeld biswier wiisd. Lykwols, ek de ‘ynkear’ fan syn fleanende Hollanner kin ús min oertsjûgje. As syn kaptein, in boal foar de bimanning, troch in oar skip hinne fljocht, sjocht er dêr in skipsmodeltsje. Hy spring't der op ta en grypt it, hwant hy hopet dêrmei om de Kaep hinne to slagjen. As de eigener, in skipsjonge, it fan him opeasket, jowt de kaptein it werom. Troch dat offer wurdt de flok fan him ôf nommen en is er wer op syn âld skip, mei in bimanning dy't net mear flokt, op oanstean fan in dûmny! Donker priizget de kaptein om syn died fan wiere kristlikheit en hat likegoed biwûndering foar syn skimpskoaten op de dûmny. Lykas yn ‘Puriteinen en Piraten’ liket foar Vestdijk ek hjir it Kristendom oars neat as formalisme en skynhillichheit to wêzen.

Mear as dizze utering fan rancune sil de waerme gloed fan Last's soasiale roman jin oertsjûgje. Syn thema is de striid tusken rjocht en leafde dy't de fleanende Hollanner fiert. Hy komt op foar de earmen yn it Antwerpen fan de Spaenske tiid, it Amsterdam fan nei de opstân, it Ingelân fan Cromwell en yn de Frânske en de Russyske revolúsjes, dy't allinnich in wikseling fan tiranny bitsjutte. In died fan wiere leafde fan syn skipsjonge jowt de útrêdding. Yn oare boeken forgeliket Last mei minder rjocht Friezen mei de fleanende Hollanner, lykas yn ‘Elfstedentocht’, Abe Kooistra, en yn ‘Het eerste schip op de Newa’, dêr't Czaer Peter de Hynljipper skipper sa neamt.

[p. 170]

Tagelyk soasiael en nasionael ynsteld is Mok's epos, dat neffens ús mei Last's roman de bêste biwurking is fan it neamde motyf. De opstân en de ynkear fan de helt krije in djippere sin en forklearring, wylst binammen by Mok ek de ‘sea-fever’ goed útkomt yn in machtige floed fan fersen. Sa hâldt de fleanende Hollanner it karakter fan ‘antilegende’, sa't André Jolles dat neamd hat yn syn Gidskrityk (1924) op Kalff's boek oer ‘De Sag'e van de Vliegende Hollander’. Mei Don Juan, Ahasverus en Faust hat men hjir in figuer, dy't troch syn opstân tsjin God it tsjinstelde is fan de hilligen út de leginden. Sa koene ‘poètes maudits’ en guon dy't har dêroan bisibbe fielden hjir in treffende foarm fine om der har ynlikste wêzen yn del to lizzen.