De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 152]

Yge Foppema:
Ut de fierte wei.
Lytse tinkskriften fan in monomaen.

Gek bin ik net, alteast net folle gekker as oaren. Mar in bytsje monomaen bin ik al, sizze myn Hollânske freonen, en ik moast nouris ophâlde mei eltse wike oer de Fryske biweging to skriuwen, dat waerd njonkelytsen forfelend.

It forfeelt harren, it forfeelt my net, dat ik sil dan wol monomaen wêze. As ik it goed bisjoch haw ik it altyd al west. Doe't ik noch op 'e H.B.S. gong wie ik in kear op bisiik by in learaer, it wie de twadde kear. Ik wie gjin greate prater, it foel my swier it petear geande to hâlden, mar doe bigoun ik oer de sfear fan Grou en dêr wie ik sa gau net oer útpraet. ‘Dat hawwe jo ús de foarige kears ek al forteld,’ sei de frou fan de learaer freonlik. Doe bin ik mar opkrast, Fiifentritich jier lyn lykje ik dus ek al monomaen west to hawwen.

It wurdt tiid en freegje my ôf, hoe't dat sa komd is. De ienfâldichste forklearring is fansels it ‘bloed’, mar ik leau net yn ‘bloed’. Leafde foar jins heitelân en jins memmetael kin ik my skoan bigripe, mar ik haw noch nea heard fan in man dy't yn fjûr rekke foar syn paketael en syn beppelân. Dat ik wegerje oan to nimmen dat pake en beppe it my oandien hawwe. Mar hwa of hwat dan al?

Ik bin berne yn Dedemsvaart en haw dêr oan't myn njoggende jier ta wenne. Hwat my dêrfan bybleaun is, hinget meast allegearre gear mei de moune fan Schoemaker oan de iene kant fan ús wente en de boerepleats fan Reine oan de oare kant. En dan fansels mei it lûd fan de skipmakkerij foar ús oer, it ratteljen fan hammers op izer fan moarnsier oan't jouns let. Njoggen jier haw ik dêr wenne en dochs is Dedemsvaart foar my net mear as in lytse samling fan fragminten - net in doarp of in lânsdouwe dy't my bitroud is. Myn byld fan Dedemsvaart sjocht der út as in kaert fan Afrika fóár Livingstone.

De moune, sjoen troch it lytse sydfinster fan ús wenkeamer - ja, dy soe ik noch úttekenje kinne. Mar hwat wie der to sjen troch de finsters oan 'e strjitkant? In skip yn 'e feart, en in oarenien fan roastich izer op 'e helling.

[p. 153]

Der moatte ek huzen by west hawwe, mar ik sjoch se net. Stiene dêr ek beammen? My tinkt fan al, mar ik wit it net. En de keamer sels, de stuollen, it tafelkleed, de speg'el.... en hwer wie de skoarstien? Ik ha der gjin inkelde foarstelling fan.

Mar pake en beppe húske stiet yn myn tinzen as fotografearre. De kachel stiet midden yn 'e keamer op in izeren plaet, op 'e tafel leit in swilk mei brune ruten en tusken de finsters hinget Boon's Humoristische Scheurkalender, dêr't pake eltse moarn de mopkes fan lêst. Syn piip stiet yn de âld spuipôt dy't hy as jiskebakje brûkt en de pûde mei tabak leit dernjonken. Tusken de blommen op it finsterbank leit beppe bril yn in izeren doaske. It kammenet kreaket as beppe it iependocht; oan 'e rjochterkant stiet de roune doas mei it goudene earizer en alles hwat dêrby heart; it rûkt nei kamfer en rûkersguod en ek wolris nei in moaije apel dy't hja foar my biwarre hat. Njonken de bedsteedsdoarren is de djippe kast, dy rûkt nei koeke en bôlle; dêr steane ek de boardtsjes mei rymkes fan Cats en it thébuske mei in wémoedige skiednis yn printsjes oer in reaboarstke. Hwerom sjoch ik dát allegearre sa dúdlik foar my?

Pake en beppe wennen yn Raerd, in lyts eintsje bûten de buorren, dat op nei Flânsum ta. Yn Flânsum, healwei Raerd en Jirnsum, wennen omke Brand en muoike Afke, dy hiene bern fan myn jierren. Pake wie arbeider op it Slot - Jongema-State, oan de oare kant it doarp; it hûs stie der doedestiids noch, mar letter is it ôfbrutsen en nou stiet der allinnich noch de âlde poarte dy't tagong jowt ta in park.

Feiten binne feiten. Ik bin berne yn Dedemsvaart, dêr haw ik wenne, boarte en op skoalle gien. Yn Fryslân kaem ik meast alle jierren mei fakânsje, wolris twa, trije wiken, ek wolris in pear dagen, sahwat oan't myn fjirtsjinde, fyftsjinde jier ta. Letter net folle mear: doe kamen de jeugdbiweging, kampen, kongressen ensafuorthinne, en neitiid it wurk, it bûtenlân, it eigen libben dat hast alhiel bûten Fryslân lei. Sa binne de feiten.

Mar it g'efoel seit it oars. Foar myn gefoel leit myn jonkheit tusken Jongema-State en Flânsum. Dêr haw ik boarte en omswurven, dêr ken ik elts hûs en eltse pleats, eltse leane, hikke en pôlle. Dêr bin ik mei pake - lyts mantsje mei in ringburd; hy wie sa krom fan it wurk, dat de boppehelte fan syn lichem hast rjocht foarút stiek, mar

[p. 154]

der wie altyd in laits op syn antlit - troch de buorren gien; dêr haw ik mei omke Brand west to ûngetiidzjen yn it bûtlân en mei Meinte fan der Weide to molkriden; dêr haw ik Ibbele Kûper ‘holpen’ to bûterfet-meitsjen, en by dy hikke haw ik oan 'e kop ta yn 'e blaumodder sitten op in Sneintomoarn, ik hie de forstrûpersklean oan. Yn Dedemsvaart haw ik faeks wolris útfanhûs west, mar dêr wit ik net folle mear fan. Sa seit myn gefoel en myn gefoel sprekt de wierheit, dwers tsjin alle feiten yn.

*_**

By ús thús waerd fansels gjin Frysk praet. Mem koe it al forstean mar net sprekke en heit spriek it allinnich as er yn Fryslân wie. Hy hie oan't syn njoggentsjinde jier ta boerefeint west, mar hy woe hegerop, studearje, de wrâld sjen; it is him ek slagge. Dat moat in forfrjemding meibrocht hawwe. By ús thús wie gjin inkeld boek oer Fryslân, en dat it Frysk ek printe wurde koe, wie in iepenbiering dy't ik pas letter krige.

Ik wie yn Flânsum útfanhûs en omke Brand siet it Grouster krantsje to lêzen, ‘Frisia’, fjouwer lytse bledsiden op giel papier.

‘Dat stikje moatst ris lêze, Yg'e,’ sei omke.

‘Dat kin ik net lêze, dat is Frysk,’ andere ik.

‘Dû kenst dochs Frysk,’ sei omke. ‘Aste Frysk forstean kinst, kinst it ek lêze. Tink mar datst it sprekst’.

En ik lies it.

Dat wie it bigjin. Doe folgen forhalen út ‘It Heitelân’, en yn myn boargerskoallejierren Piter Jelles syn ‘Rispinge’ en Brolsma's ‘Heechhôf’. Dat gyng samar. Letter haw ik mysels Frysk skriuwen leard sûnder boekje, neffens de methoade fan omke Brand: ‘Tink mar datst it sprekst’.

Noch net sa lang lyn haw ik in pear artikels oer it Frysk skreaun foar in Hollânske krante. Ik sette út 'e ein mei de opmerking, dat it hwat biswierlik is en jow in bern syn earste ûnderwiis yn in frjemde tael, dat waerd it net tiid en tink ris om 'e konsekwinsjes dêrfan foar de Fryske skoallen? De haedredakteur stjûrde my dy artikels werom: ik hie fansels wol gelyk, mar myn konsekwinsjes doogden net, hwant yn elts Frysk doarp wennen wol ien of twa bern fan Hollânske âlden. En konsekwinsjes jilde fansels earder foar twa Hollânske bern as foar hûndert Fryske.

[p. 155]

Ta eare fan dy haedredakteur moat ik sizze dat hy it ûnlogyske fan syn biswier ynsjoen hat. Mar boppedat: syn ‘probleem’ bistie net, tocht my. Lit in bern los yn in Frysk formidden en yn twa, trije wiken forstiet it Frysk. Yn seis wiken sprekt it de nije tael. Hoe lytser it bern is, hoe gauwer it giet. En dan by greatere bern de methoade fan omke Brand: ‘Aste Frysk forstean kinst, kinst it ek lêze. Tink mar datst it sprekst.’

Of soe dat allinnich foar monomane bern jilde?

*_**

Omke en dy wennen op in koumelkersspultsje. Foar him hie pake dêr wenne, nei him hawwe twa fan syn bern it op en nij bisocht. Nou is pake skaei alhiel forspraet: ien buorket yn Canada, in oarenien hannelet, ien sit yn 'e kosterij fan de Formoanje en ik skriuw stikjes yn in Hollânske krante.

It lok hat nea mei omke west, net mear alteast as foar ien, twa jier, om him de moed to jaen yn tsien jier fan tsjinslaggen steande to bliuwen. Sa bihannelet it lot nou ienkear meastentiids lytse koumelkers.

En doe stoar muoike. De bern koene lokkigernôch harsels al rêdde, mar binammen foar omke kaem it fûl oan. Hy wie in goede man, hy hie alles fan it libben fordroegen, altyd hie ik dyselde mylde laits fan pake op syn antlit sjoen, mar nou siet hy yn syn hoekje by it finster en spriek g'jin wurd.

‘It giet net goed mei heit,’ sei ien fan 'e bern, ‘wy moasten dominy mar ris helje.’

Dominy kaem. Hy wie in âld man; omke siet al jierren yn 'e tsjerkerie; hja forstiene elkoarren. Dominy kaem en doe't omke him seach, kaem der foar it earst wer lûd oer syn lippen. Hy sei: ‘O dominy, dominy, ús mem!’

En dominy andere: ‘Ja Foppema, ik weet het, je hebt een zwaar verlies geleden....’

Ik haw wolris tocht oft ik net op dát stuit monomaen wurden bin.

Dat is al wer jierren lyn. Earjuster krige ik twa útnoegingen: ‘.... dogge hjirby mei út namme fan har âlden, to witten dat hja fan doel binne to boaskjen...’; ‘...dogge to witten dat hja boaskje....’; alles yn it Frysk. Dat sprekt fansels foar twa pakesizzers fan omke Brand dy't

[p. 156]

noch net berne wiene doe't muoike stoar en dominy sei: ‘Je hebt een zwaar verlies geleden.’ Der is gâns hwat foroare yn Fryslân. Dat ik monomaen wurden bin is faeks to bigripen, mar dat ik it bleaun bin?....

*_**

Né, dat komt net troch Fryslân en de Friezen, mar troch de Hollânners.

‘Officieel versta ik u niet.’

Mr. Taconis tsjin Piter Wybenga: ‘Wilt u mij nu werkelijk vertellen dat u godsdienstige bezwaren hebt tegen het afleggen van de eed in het Nederlands?’

Ik ha der fansels net it minste biswier tsjin, de eed yn it Hollânsk ôf to lizzen. Oft ik dêr biswier tsjin hawwe soe as ik in Fries wie, wit ik net. Wybenga syn godstsjinstige oertsjûging is mines net. Mar dat it syn godstsjinstige oertsjûging is, bigryp ik sa mar. Mr. Taconis bigrypt it net en hy hat langer yn Fryslân tahâlden as ik. Moat men der faeks monomaen foar wêze om soks to bigripen?

Mr. Wedeven tsjin Fedde Schurer: ‘U loopt natuurlijk de kans dat ik u niet versta als u de Friese taal gebruikt.’

Hwat foar de presidint fan it Hôf to Ljouwert ‘natuerlik’ is, is foar my sa ôfgryslik ûnnatuerlik dat it skandalich is.

Minister Mulderije hat alle bigryp en weardearring foar it stribjen fan 'e Friezen ta bihâld fan eigen kultuer, seit er, mar hy freget him ôf oft dat stribjen nou just op it g'ebiet fan 'e eed ta utering komme moat. De eedskwestje.... in utering fan kultuerstribjen?! Hwa is nou gek fan ús beiden?

De minister hat ek sein dat it Frysk wittenskiplik net as in dialekt fan it Nederlânsk biskôge wurde kin, mar ‘it giet to fier, dêrút ôf to lieden dat Nederlân in twatalich lân is’. Dus der wurde yn Nederlân twa forskillende talen sprutsen en dêrom is Nederlân net twatalich. En omdat ik dat net foar it forstân krije kin, bin ik monomaen.

‘De vraag, of er thans geen aanleiding bestaat, het geven van onderwijs in de Friese taal, alsmede het gebruik van de Friese taal als voertaal, b.v. in de laagste twee klassen van de lagere school, uitdrukkelijk in de wet vast te leggen, kan, naar de mening van de regering, niet worden bezien los van de z.g. Friese kwestie in het alg'emeen. De regering zou het niet juist achten, ten aanzien van een bepaald onderdeel van de kwestie incidenteel te beslissen. Zij wil

[p. 157]

de vraagstukken in onderlinge samenhang overwegen en zo mogelijk tot oplossing brengen.’ Sa haw ik foar in deimannich lêzen yn in ‘Memorie van Antwoord’.

Minister Mulderije tinkt dat de Friezen de eedskwestje brûke wolle as in elemint yn 'e kultuerstriid. (Godstsjinstige biswieren.... hwat hawwe dy der mei út to stean. ‘Meneer, wilt u mij nu werkelijk vertellen....?’)

Mar it hege Regear yn Den Haech forklearret offisiëel dat hja de fruchtberste methoade fan ûnderrjocht oan lytse bern allinnich bisjen wol yn forbân mei ‘de saneamde Fryske kwestje’. Om nei to gean hwat der op it gebiet fan justysje en bistjûr dien wurde moat yn forbân mei de Fryske kwestje, komt der in lytse kommisje - dat kin al ‘incidenteel’ bisjoen wurde, liket it. De saek fan de skoallen net, o heden né.

*_**

Ik rin wer op 'e Prins-Hindrikbrêge to Ljouwert, Kneppelfreed. Njonken my komt Anne Wadman to rinnen en hy freget my; ‘Hoe fynstû dat nou, Yge, dû stiest der safolle fierder ôf....’ Ik woe it him sizze mar ik koe net, lokkigernôch, hwant as ik eat sein hie, hie ik flokt.

Hwat moat ik sizze? It is wier, ik kin dizze ding'en allinnich mar út de fierte wei bisjen. En as ik sizze soe hwat ik tink, soe ik achtbere hearen en faeks it hege Regear sels misledigje. Men mislediget sa gau immen, tsjintwurdich. E'n de farizéers hawwe ús Leaven Hear fatsoenlik krusigje litten, hja hawwe it Him net oandien en jow Him in ‘voorwaardelijke’ foroardieling om't er yn in haedartikel misledigjende dingen sein hie oer ‘njirrebrod’ en ‘wytkalke grêven’, mar wy libje yn in rjochtssteat.

En dêrom bin ik monomaen.