De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 124]

Toanielkronyk:
Sneuptocht yn nimmenslan.

Barend van der Veen: ‘Bistean of net bistean’. Toanielstik yn 4 bidriuwen. Utj. ‘De Terp’ 1952.

Lit ús earlik wêze: doe't der grute waerd dat der in existentialistysk stik fan Barend van der Veen kommendeweis wie, haw ik al efkes mâl sjoen. Hoe nou? Barend, dy't my alris (en net by wize fan komplimint) foar existentialist útmakke hie, dyselde Barend nou sels troch de koer fan Sartre fallen? Konsekwint wie oars! Mar doe bitocht ik my: Hwerom ek net? Hwerom soe Barend, dy't wy kenne as de populaire skriuwer fan ytlike folksstikken-meimorael, net ris sjen litte, dat hy koe, hwat de Goaden fan de Olympus, dy't op it toaniel fan 'e Hampelmannen spuije, sels net koene? Ik woun mysels al op mei in sensaesje: Yn ien taest soe Barend, it slachtoffer fan 'e Goaden, himsels boppe de Goaden stelle en yn superieur minachtsjen dy Goaden yn har neakene Hampelmanne-himd to pronk sette......

Nou, mei dat existentialisme gappet it wider as 't byt. Mar hwat ik al fêststelle wol: Van der Veen is yn dit stik fierder fan 'e preektoan en it moralisme ôf as er ea west hat, en dêr bin ik bliid om. Hwant yn wêzen jowt hy mei it skriuwen fan dit stik ta, dat der foar in intelligenter toaniel ek yn Fryslân plak is, dat der alteast nei stribbe wurde kin en miskien sels: moat. As ik noch ienris op dy âlde polemyk fan him en my werom komme mei (ik soe it net dwaen as Barend it sels net algeduerigen die, sels yn dit stik - bls. 16), dan soe ik sizze: dy slach haw ik alteast woun. Mar nou fierder gjin persoanlike dingen mear.

Inte dan, de haedpersoan, giet foar min ofte mear mei it existentialisme oanhelle. Yn 't earste bidriuw wurdt it ús sa fordútst:

STIENSTRA (Inte syn heit):

......Hy hat sokke frjemde tinkbylden. Ik bigryp him bytiden net mear.

WOUTER (Inte syn broer):

Né, dat leau ik wol. Hy hat hipermoderne ynsichten: exsistensialisme neamt men dat.

STIENSTRA:

Ja, men heart dat mear neamen, mar ik haw dat noch net troch.

WOUTER:

Doch sil 't goed wêze, dat heit dêr in bytsje stúdzje fan makket...... yn elts gefal dêr forstannich mei him oer praet en dêr net dwers tsjin yngean. In boel bigripe is in boel forjaen.

STIENSTRA:

It skynt in spesiael soarte libbensskôging to wêzen.

WOUTER:

Ja, en dy biheint dan de libbenshâlding. Dy't der neat fan wit docht dat frjemd oan, dat is sa. Hy en ik ha der al gauris in debat oer hawn.

STIENSTRA:

Der is mei him sa min to riddenearjen.

WOUTER:

Ja, dat is net sa maklik. Heit moat it him ek net swier oanrekkenje. It sit in boel oan 'e bûtenkant.

[p. 125]

STIENSTRA:

Ja, ja, mar sa't hy oer libben en stjerren praet, né, dat giet my to stûf. Sa...... sa kâld en cinysk...... né, Wouter, dat is my......

Sa stiet it der. Sa prate gasthúswyfkes oer dokter's mefrou dy't oan spiritisme docht. Mar dêr giet it noch net om. Ik wol sels oannimme, dat immen as Wouter, dy't ta dokter leart en dus fan dingen wol 't ien en 't oar witte sil (ommers hy leafhabberet yn wiisbigearte!) en dy't boppedat mei Inte oer dy syn nije ‘ynsichten’ gauris in ‘debat’ hawn hat, dochs sa stompsinnich dêroer prate kin, mei 't each op syn ienfâldige heit. Ik wol der sels net oer falle, dat in existentialist dy't suver is yn 'e lear, wol oer it ‘libben’, mar grif net oer it ‘stjerren’ praet, en dat Sartre syn engagéwêzen hiel hwat oars is as ‘kâld en cinysk’. Dit hiele, op himsels guodkeape en neat-sizzende petear, dat allinne mar by in grou soarte publyk stimming meitsje kin tsjin in rjochting yn 'e wiisbigearte, dy't him dêr neat fan oantsjocht, en dat fan dy wiisbigearte in mjitske karikatuer jowt, mei hinne bruije. Men kin dy mannichte yn in toanielstik nou ienris net de existentialistyske leare dúdlik meitsje yn wurden.

Mar as men nouris nei de persoan fan Inte giet en siket hwer't dit existentialisme fan him yn 'e praktyk winliken op rêst, dan fynt men net oars as hwat holle phrazen oer ‘to be or not to be’, dy't mei Sartre noch Heidegger ek mar hwat út to stean hawwe. Hwa is Inte? Hy spuitet hwat puberteitsphrazen oer it ‘stumperich soadtsje hjir yn Fryslân’, oer de Hampelmannen en de Goaden fan de Olympus (hwa hat hjir foar Inte model stien: Barend sels of...... ikke?). Hy hat wol hwat bistek op Lysbet, lûkt him werom as er fornimt dat Wouter him foar west hat, mar kriget nei in min of mear dwaze en alhiel net op inerlike striid rêstende Kusco-en-Telasco-scène dyselde Lysbet dochs noch. Hy draeit de radio iepen, as syn mem de foarrige deis to hóf brocht is, lyk as de haedpersoan út Camus syn ‘L'étranger’ yn dat gefal nei de bioskoop giet, - omdat men de deaden troch roubitoan dochs net wer libben kriget. Hy neamt as in 2de klas HBS'er de Jazz (hjir Jass neamd): ‘it nije’. Hy is ‘bigien op dy (hokker?) moderne dichters, ja alles hwat modern is lûkt him’ (s. 27). Hy is, mei de mûle alteast, tige op 'e konvinsje tsjin, mar syn rebelly (syn skoanheit neamt him in noch al ‘opstânnige natuer’) is sa pubertair en sa nuet as in laem: guon goe-boargerlike, alhiel net existentialistyske soannen hawwe wol forheftiger mei har heiten oerheap lein......

Yn it twadde bidriuw - syn forlovingsfeest - wol er syn faem winliken leaver oerdwaen oan syn broer, omt dy Lysbet, liket him ta, lokkiger meitsje kin. Hâldt er net fan har? Wol er syn broer graech lokkich sjen? Doar er de forantwurdlikheit net oan? Hat er allinne mar de pé yn, om it boargerlike forlovingsgedoch? Wy witte it net. Hy makket dan in, tige opsetlik yn elkoar timmere, kweajongeseftige scène mei syn eptige en wettyske oansteande skoanheit en ropt: ‘Fatsoen? Hwat is fatsoen?’

Yn it tredde bidriuw is er normael troud man en heit fan in soantsje en it iennichste sprútseltsje existentialisme moat hjir út bistean, dat er hwat mei de faem, nou ja, frije is it wurd net, - 't-is-sa-mar-hwat en 't leit op gjin inkelde wize yn 'e situaesje.

[p. 126]

Yn it fjirde bidriuw is er foar syn libben invalide wurden en siket om bar twa útwegen, dy't winliks mei elkoar stride: hy wol graech dea troch morfine èn hy wol him fan Lysbet skiede litte om de wei foar Wouter (dy't al lang yn Nij-Sélân sit) frij to meitsjen. As er nou yn 't earste syn sin krige, dan wie dy hiele skiederij net nedich, mar goed, yn syn oerspandens kin men jin dat noch yntinke. Ik wit net oft selsmoart mei de existentialistyske leare yn 't lyk to bringen is, it liket my ta fan net. Dizze selsmoart fan Inte is yn alle gefallen net existentialistysk, om de ienfâldige reden dat er gjin existentialist is, sels net in man dy't oertsjûgjende bliken jowt dat er mei himsels yn 'e knoop sit, dy't allinne mar hwat hâldingleas troch it libben stoattelet. Op himsels is dat neat net slim: sokke minsken binne der wol: de oerflakkigen dy't dochs geastlik to wjoklam binne om troch it libben hinne to flinterjen. Mar yn dit gefal is it wol slim, omt Barend Inte sa mei klam foarstelt as it slachtoffer fan in lear. Dy lear ûntbrekt folslein en dêrom Inte syn rjochtfeardiging ek en ek it bigryp foar dizze siel-yn-need by de skriuwer. Inte as toanielfiguer is dêrom net tragysk, net mislearre as existinsje, mar Inte is mislearre as toanielskepping. Barend hat, alteast yn 'e haedfiguer, syn opset net treast west. Hy stiet like ûnmachtich foar Inte oer as syn heit, Stienstra, dy't earlik seit: ‘Ik haw dat noch net troch’. As der by Barend sprake west hat fan identifikaesje, dan net met Inte, mar mei de heit. It sit nammers djipper: Yn wêzen wol ik leauwe, is it van der Veen syn ûnmacht tsjinoer de ‘intellektuëel’, dy't him parten spilet. Om it persoanlik to sizzen: hwat by my ûnmacht tsjinoer de net-intellektuëel is (yn myn stik ‘Der komt in man werom’ haw ik alle net-intellektuëlen ta intellektuëlen ‘werom’-brocht) is by Barend krektoarsom ûnmacht foar de intellektuëel oer: syn intellektuëlen binne it net, hja krije allinne as ingenieur of dokter it stimpel op har, mar dêr is it net goed mei!

Hwer't Barend op stjit yn dit stik is net it probleem fan it existentialisme. Dàt is Barend alhiel frjemd bleaun, men fornimt it as er Wouter, de oansteande dokter, sizze lit dat it in ‘libbensskôging’ is, dy't de ‘libbenshâlding biheint’. Dat is ommers perfoarst net wier: it existentialisme, troch de minske foar al syn dieden folslein, mar dan ek folslein forantwurdlik to stellen, biheint de libbenshâlding net, mar wreidet dy just út: yn it existentialisme kiest de minske syn eigen mooglikheden. Mar it is wol dúdlik: it existentialisme is hjir mar bysleept, omt it nou ienris ‘yn 'e moade’ is mei dit wurd to gûcheljen. Yn wêzen falt Barend yn 'e kûle dy't er foar oaren dold hat.

Hwer't Barend ál op stjit, is net de existentialistyske morael (de morael fan de minske foar hwa't God dea is), mar de moraelleazens. ‘Bistean of net bistean’ is, as ik goed sjoch, in bisykjen om efter it izeren gordyn fan 'e morael to sjen, om to witten hoe't it der hinneleit by minsken dy't (al of net troch it lêzen fan ‘dy moderne dichters’) har gewisse biswierre fiele troch de twingende oanwêzichheit fan in itige en forrustke morael. Mar tusken morael en net-morael is gjin izeren gordyn, mar in lege zône, in Nimmenslân. Ut neat blykt, dat Barend dy moraelleazens, dy't er mei it etiketsje ‘existentialisme’ op Inte ‘intsje’ wollen hat, oan 'e lea ûnderfoun of bitter op 'e tonge preaun hat. Dy is him folslein

[p. 127]

frjemd bleaun, as philosophyske lear en as libbenssfear.

Hwat in krústocht tsjin 'e morael wêze moatten hie, fan Inte út wei sjoen alteast, is útdraeid op in sneuptocht yn dat Nimmenslân. De tragyk yn dit stik is dan ek net de tragyk fan de moraelleazens, mar de tragyk fan in invalide man op in bêd, dy't gjin útwei mear sjocht. Ik leau dan ek allinne yn it fjirde bidriuw fan dit toanielstik en dan ek noch mar ta in hichte. It wol my sels oan, dat Barend dit 4de bidriuw éarst skreaun, tominsten earst trochtocht hat en de earste trije der op ta jown binne. Dy tsjinje winliken nearne ta as om 1ste in folsleine jounfolling to krijen, 2de om it probleem mei hannen en fuotten út to lizzen of to illústrearjen. Alles hwat der oan bilangryks yn dit stik pleats hat, hat pleats yn it 4de bidriuw. Hwat Barend yn de oare trije oan essinsjeels to sizzen hat, is oars net as: Inte syn (net-bisteand) existentialisme út to lizzen, to forklearjen hwerom't er mei Lysbet trout en ús it gefoel to jaen dat er Lysbet leaver oan Wouter ‘jaen’ wollen hie. Al dy trije dingen hiene yn it fjirde bidriuw-allinne ek dúdlik makke wurde kind. Dat 4de bidriuw hie, sûnder folle langer to wurden, in ienakter wêze kinnen dêr't de Fryske litteratuer wiis mei wêze koe. Binammen as men jin yntinkt dat der tusken dizze twa broers ynpleats fan de swiete hantsjebakkerij om Lysbet in striid om Lysbet wêze kind hie. Tink ris ta, hoe't de figuer fan Inte ynhâld en tragyk krigen hie as de kar foar him west hie: As ik libjen bliuw (en dat wol ik net), hâld ik Lysbet - as ik dea gean kriget hy har (en dat wol ik ek net)! Dàt hie yndied in existentialistyske kar west. Tomear omt Barend witte sild hat, dat syn stik net folle opfieringen bilibje soe, freegje ik my ôf, hwat der yn stike hie, as dit in ienakter wurden wie.

Nou leau ik yn lêste ynstânsje ek net, hwat ik Barend yn it bigjin fan dizze skôging op 'e lea skoude dat er dit stik skreaun hat allinnich as útdaging oan de Goaden. It hat wol wis in bisykjen west om de morael kwyt to reitsjen. Dat is van der Veen net slagge, omt de figuer fan Inte sa fûgelforskrikker-eftich om syn bidoelingen hinne hinget. Mar ek hjirom: omt Barend net ta de net-morael trochkringe koe. Hy hie (alteast yn dit iene stik) de morael oerwinne moatten. Hy hat de morael net oerwoun, mar allinne mar weilitten, falle litten. Dêrtroch hat it stik sa'n twaslachtich karakter. It biwiist net, dat men sûnder morael ek libje kin. It biwiist likemin dat men sûnder morael ta de dea ornearre is, hwant de morael...... is weilitten en de dea fan Inte biwiist ús net, dat de minske winliken net sûnder morael kin. Dêrom is dit stik - en it muoit my mear as ik sizze kin en as Barend leauwe sil - mislearre. It is op healwei stykjen bleaun tusken morael en net-morael. It is ek op healwei stykjen bleaun (mar dat is winliken itselde) tusken folksstik en artistyk toaniel. Fan de plicht om dit lêste troch foarbylden to fordúdlikjen mei ik my ûntslein achtsje troch de folle oandacht dy't ik jown haw oan de geastlike eftergroun fan dit stik. Al haw ik ek toanieltechnyske biswieren (it op- en ôfgean is lang net altyd troch de situaesje forantwurde en gâns petearen binne sleau en banael: it bromfytsepetear op s. 65 b.g.), dat Barend wol wit hoe't men in spylber stik makket, hoecht hjir net mear sein to wurden.

ANNE WADMAN.