De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 90]

Anne Wadman:
De stan fan saken.
I

Men hoecht gjin oanhinger fan de foarútgongsfilosofy of it evolusjonisme to wêzen - hja lizze hjoed de dei op in minne namme - om bytiden to stjitten op dy wreedaerdige wierheit, dat ûnderskate kultuergebieten ûnder de twang fan in tirannyk determinisme lykje to stean. Kunst komt earne wei en giet earne hinne, is dus op wei nei in takomst, projektearret har op elk stuit nei de takomst, is elk stuit forfolle fan in takomst, dy't him lykwols net of mar amper riede lit. It is it noedlik wurk fan de kultuerfilosoof en stel fêst hwerom't dy wei krekt sa en net oars rinne woe (of moast) en ek om de linen dy't útgeane nei de takomst hoeden ôf to taesten. It ûngelok foar dy kultuerfilosoof is dêrby dat er, mei it wêze faek tsjin 't sin, twong'en wurdt to tinken yn evolusjonistyske skema's, ûnforskillich oft er dy skema's sjocht as tariedingen ta in lokkiger takomst (de Forljochtingsfilosofen en de Marxisten) of liedend ta de ûndergong (Spengler b.g.). Men kin lipe of pipe, der liket gjin ûntkommensein oan to wêzen: de kunst hat in forboun oangien mei de maetskiplik-psychologyske ûntjowing dêr't de minske yn bifrissele sit. Sels de meast bihurde anti-Marxist kin der net omhinne: de maetskippij en dêrfan binammen it ekonomysk aspekt, is ien fan de meast biskiedende faktoaren dy't op 'e kunst ynwurkje. Sels it existentialisme, to sjen as in manmoedich bisykjen om oan dizze twang to ûntkommen, troch de minske to sjen net as in ûntwikkelingsprodukt mei earne yn it hielal in fêste operaesjebasis, mar as in wêzenlikheit, foar hwa't existinsje foar essinsje giet, dy't ta de frijdom forordinearre en foroardiele is, dy't dus alle mooglikheden yn him hat, is it net slagge en brek dy big'rinzgingen fan de minske nei de tiid folslein troch. De minske is delset yn in situaesje, en allinne binnen it ramt fan dy situaesje, dus binnen bigrinzgingen ek mei steld fan de histoarje, kin er, yn in rige fan allinne op eigen manneboet nommen bislissingen syn mooglikheden ta de frijheit folslein binutte.

De swakkens fan de evolusjonistyske opfettingen is mak-

[p. 91]

likernôch biwiis fan to jaen. De methoade om de kunstner mei allerhande triedtsjes to binen oan it forline (syn foargongers), oan it hjoed (syn tiidgenoaten) en oan 'e takomst (syn neifolgers), dy methoade fan de triedtsje-spannerij, lyk as de orthodoxe biografy dy sûnt jier en dei to sjen jowt, jowt, lyk as Dr Suys útienset hat yn syn skerpsinnige ynlieding ta ‘Leo Sjestow's protest tegen de Rede’, nea de hiele minske, mar slacht him mei hannen en fuotten fêst yn 'e keatlings fan de evolúsje en docht earne to koart oan de eigen wêzenlikheit fan de ôfsûnderlike minske. Lykwols is it protest tsjin dy evolúsje nea net folle mear wurden as in ‘heilsume réaksje’, dy't op syn heechsten de skerpste kantsjes fan de foroardiele methoade ôfslipe, hwat Dr Suys ek skoan ynsjocht, en de klam leit, tige nuttich en nedich, op inkelde eleminten dy't tofoaren al to folle oer de holle sjoen waerden. Men kin allinne bisykje, fan it orthodoxe stânpunt út wei, it absolute idéael sa nei moog'lik oan to kommen. Men kin sadwaende it munster Evolúsje hwat yn stokken hâlde, wittend dat men it dochs net nuet kriget. Faeks komt dit, omt it determinisme dat ús sa faek as in bongel oan 'e wittenskiplike poat sleept, gearhinget mei in biskate psychologyske ûntjowing fan de minske yn 't algemien en fan syn a fortiori: de kunstner yn it bisûnder, in ûntjowing dy't tagelyk hinne wiist nei syn biheindens. Dat de minsklike psyche har ûntjowt, bitsjut dat hja hoart oan har grinzen, dat hja bisiket dy grinzen út to lizzen, en dat bitsjut dat har yndied grinzen steld binne dy't hja nea folslein trochbrekke kin. Underskate fragen moatte dêrom ynearsten iepen bliuwe, dat net sizze wol, dat hja net steld wurde meije of net steld binne, fakernôch.

Hat men hjir to dwaen mei in grouwélige suggesty, groundearre op in histoaryske steksjogg'ens, dy't wer gearhinget mei de biheindens fan minskene opnimmings-, ûnderskiedings- en forwurkingsformogen, en hearsket yn wêzen neat as chaotysk en stompsinnich tafal? Of is it yn greate halen in grandioas spul fan aksje en réaksje, sokssahwat as neffens de skôging fan Carry van Bruggen yn har ‘Prometheus’: periodike op- en delgongen op it thema kollektivisme-yndividualisme, mei oars net as iderkear nije en variëarjende ûnderskriuwings fan it ‘nil nisi sub sole’ - neat gjin nijs ûnder 'e sinne? Of is der yndied ien machtige, al of net religieus to forklearjen, mar likegoed riedseleftige deterministyske driuw, dy't de g'ong fan 'e biskaving yn in izeren

[p. 92]

greep hâldt, bûcht en wrikt neffens syn wil nei in, miskien fan to foaren to ‘efterheljen’ takomst, dy't allinnich oant nou ta stiifkoppich wegeret har oan ús to oppenearjen oars as by de oertsjûge dogmatici en de lju dy't, nei folks sizzen, de wrâld ‘yn it festjebûske hawwe’ en dy't dus om alve ure fêststelle kinne dat it mei in ûre tolf wêze sil?

Yn alle gefallen: it ûnderfiningsbyld is to algemien en to oertsjûgend om der oertsjûge né op to sizzen. De skiednis, ek dy fan it kommende, oppenearret har oan ús as skiednis, as kontinuïteit en dêr sille wy it ynearsten wol mei dwaen moatte. Op syn bêsten kin men de saek iderkear wer yn 'e kiif sette en bisykje de skiednis, los en linich, op elk stuit iepen to hâlden, op elk stuit ‘kieze’ to litten. Der is, determinisme réeel of in harsenskym fan it breklik yntellekt, foar ús ien ûnûnderbrutsen ûntjowing fan Bach nei Bartok, fan Shakespeare nei Sartre, fan Paulus Potter nei Picasso, en dat immen mei hwat histoarysk stylgefoel ridlik gau in muzykstik op in 50, 25 jier nei datearje kin, is in feit. Hwa hellet it yn 'e plasse en skriuw hjoed de dei muzyk yn 'e suvere trant fan Mozart, hwa foeget yn in geniale taest in tsiende symfony oan Beethoven syn njoggen ta, sûnder oan histoaryske bidragerij skuldich to stean? Hwa foeget masterwurken ta oan it oeuvre fan Vermeer sûnder skandael en sûnder processen? Hwa sil, oars as by wize fan Buningiaenske aerdichheit, fersen skriuwe yn 'e trant fan Vondel - biynfloeding as réele mooglikheit fansels byside-litten?

Earne ûntkomt de kunstner net oan syn tiid, is er it slachtoffer of de foltôger der fan, libbet er ‘yn it kader fan syn tiid’, lyk as men dat neamt - Dr Suys kin it net sizze sûnder de irony fan de oanhellingstekens - earne leit it munster Tiid grinzen op oan kunstners selsbiskikking, al hat er fan de politike, ekonomyske en stilistyske konstellaesje fan dy tiid gjin binul. Earne dus kappet, troch de kunstner hinne, de kunst har in wei nei de takomst, is de kunstner, ûnder protest of net, hearrich oan in tsjustere macht dy't him driuwt.

Dêrfandinne dat de spits fan de litteratuer, fan de kunst yn it miene, it hawwe moat fan it experimint, - it experimint dat slagget of net slagget (de litteraire dadaïsten fan pl.m. 1920 b.g.), dat docht der net ta. Dêrfandinne dat de kunst har baenfagers hat, har foargongers, har foltôgers, har folgers en har ôfsluters. En it is dúdlik dat foar de greate mannichte, efteroan as hja útsoarte fan har mas-

[p. 93]

salensen har inerty komt, de foltôgers en de folg'ers de kultuerexponinten by útstek binne en de toan oanjowe, en dat hja yn 'e baenfagers en foargongers, de greate (en lytse) ûnrêstigen, net oars sjen kin as yn lêste ynstânsje de fijannen: fijannen dy't de rêst fan it feilich bisit oantaeste.

Dy mannichte is dêrby tagelyk earlik en ûnearlik, likegoed as de kunstner fan it experimint, troch mei in soarte fan gewelt in oar wêze to wollen as er winliken is, tagelyk earlik en ûnearlik is. Unearlik is dy mannichte, omt hja har eigen amper (yn dûbelde sin: essinsjeel en tydlik) biwustmakke kunstprinsipes as de allinne jildende sjocht en in ûnforantwurde, mei it wêze bigryplik, wantrouwen hâldt tsjin alles hwat dêrfan ôfwykt. Unearlik ek, omt hja it gefoel mist foar de kulturele kontinuïteit, dy't har faek sprongsgewize manifestearret: de kunst en de kunstner binne earder op it forsêddingspunt as de kunstgenietsjende mannichte, dy't net fielt foar de ynderlike driuw-nei-intakomst lyk as dy elke kulturele situaesje ynskepen is. Earlik lykwols, omt hja yntuïtyf fielt, dochs net ûnderskiede to kinnen tusken hwat weardefol is en hwat net: tusken hwat ‘kunst’ is en hwat oanstellerij en bravoure en snobisme, - en har dêrom mar leaver by it itige, fortroude kunstbyld hâldt, dat de earsume boarger ornaris genôch moed jowt om foar de kunst noch in lyts plakje to reservearjen yn syn safe mei feilich-bileine papieren. Ut eangstme foar it iene snobisme forfalt men sadwaende mar al to maklik yn in oar snobisme, dat ik ris definiëarre haw as dat fan de lytse man, dy't him neat wiismeitsje lit, en dat yn bretalens langer net foar it ‘exquise’ snobisme ûnderdocht. Fan tiid ta tiid sjocht men dy beide snobismen (mar dat fan de lytse man it meast!) paradearjen yn de ynstjûrde stikjes-rubryk fan de greate Hollânske deiblêdden. Ouborg syn ‘Vader en zoon’, de skilderijen fan Appel, de muzyk fan Willem Pijper en Jurriaan Andriessen, de experimintele dichters dy't ‘Atonaal’ publisearje, hja binne likegoed exponinten fan in ûnútsteanber highbrow-snobisme as hja spikers binne oan 'e deakiste fan de earsume boarger dy't syn genoegens dan noch bilibje kin oan Debussy en sels, as 't hwat meiwierret, oan Chabot en de ‘Voetreis naar Rome’, - ‘mar dan moat it ek nedich ophâlde’. De kjelwurden boarger, alarmearre troch de kulturele beursbirjochten, dy't syn papieren de delgong foarsizze, wit syn kjellens gjin oare utering to jaen as lâns de wei fan kulturele hynstefigen.

[p. 94]

Mar hy forjit dat skelwurden en spot ek ienris it diel west hawwe fan Beethoven, Willem Kloos en Vincent van Gogh, dy't er ûnderwilens al lang ta syn feilichste bilizzing'en rekkenet. En hwat laket dyselde boarger smaeklik as er lêst hoe't de Hollânske boargers-kritici der prinshearlik yntippelen by de forneamde ‘Julia’-histoarje yn 'e Tachtiger jierren....

Hwat is dan de hâlding dy't àl foeget tsjinoer de manifestaesjes fan in nije, ‘experimintele’, jit net ‘bigrepen’ kunstrjochting? It is dúdlik dat men earne tusken de beide snobismen trochsile moat: in wei sykje tusken it oerdwealsk ynheljen fan alles hwat nij en nie dagewesen is oan 'e iene en it karakterleas en dom ôfwizen fan alle nijs oan 'e oare kant. In soarte fan gouden middenwei dus. En as sadanich ûntmoedigjend? Miskien. Mar men kin it ek oars sizze: der is in hâlding fan reservearre earbiet mooglik, dy't makket dat men, lit it wêze op aventûr fan foar in siden himdtsje to gean, fan gjinien fan beide snobismen de dupe wurdt. Earbiet (sûnder exaltaesjes) is it earste hwat de kunst freget. Reservearre, net omt ‘men ommers nea witte kin en leafst net troch de skiednis útgniisd wurde wol’, mar út oprjochte skrutelens en de biskiedenheit fan: ‘ik wit it wrychtich hast net’. It is nammers net needsaeklik, miskien net iens winsklik, dat alle nije forskynsels fuortdaliks op har presize wearde hifke wurde. Oerskatting en ûnforantwurde leechlizzen hawwe yn 'e kunstskiednis alderg'eloks altyd har wearde jit hawn, omt hja de wei iepenje foar de forneamde fruchtbere ‘choc des opinions’. Oft dy yndied ta in ‘suvere’ wierheit liede sil, is in oare fraech. Mar is it dêr minder om?

(Tonei it lêste.)