De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 65]

[Nummer 3]

Hendrik de Vries:
Grinslanners en Friezen.

It sil wol oerstallich wêze, oan to merken dat skriuwen oer it karakterforskil tusken twa lannen, en folle mear noch: tusken twa gewesten dy't nettsjinsteande dy forskillen ûnwitend folle punten fan oerienkomst hawwe, altyd in bihyplike ûndernimming is. Bihalven it generalisearjen dêr't it dêrby fan need ta komt - hwa't oars net fan immen wit as dat er Fries is of Grinslanner, wit fan syn persoanlikheit noch absolút neat! - en bihalven it gefaer dat it subjektive elemint al to folle de trochslach jaen sil, bistiet dit biswier: it komt del op in bisiikjen om to definiëarjen hwat ûndefiniëarber is. - It lêste nou is, op syn bar, suver in definysje fan ‘poëzij’, en as dichter haw ik dan ek oanstriid om it op sa'n wize to bisiikjen. Ik weagje it der dus op, mei ûntskuldiging', yn it foar, fanwegen it al to subjektive dat der wol ûnder slûpe moat, fanwegen it al to generalisearjende dat by sok bisiikjen suver fanselssprekkende ûnderstelling is, en, fan gefolgen, fanwegen it ûntstriidbere, dat ik my folslein biwust bin.

Ta de meast bikende, klearst to taesten forskillen - dy't by einsluten dochs prinsepeal ús bilangstelling hawwe sille omreden fan oare, djippere forskillen dy't dermei gearhingje - biheart de minder ideële, mear konkrete ynstelling fan 'e Grinslanner yn forgeliking mei de Fries. Ruorjes lyk as de Fryske haedstêd se lêsten wyks opjoech yn forbân mei de taelstriid binne to Grins sa min to tinken, dat se sels as kleare grap, as ‘reltsje’, net probearre hoegden to wurden. Dêrfoar sels is sokssahwat as eftergroun nedich. Sa'n eftergroun ûntbrekt net allinne troch it feit, dat de Nedersaksyske dialekten har nearne konsintrearre hawwe ta in eigentlike tael, har sels net jown hawwe ûnder de oerhearsking fan ien dialekt - hy ûntbrekt hjirom foaral: mar in hiel lyts espel Grinslanners fiele foar har dialekt mear as dat hja fan natûren hâlde fan itjinge forboun is mei jeugdoantinkens en forfrissele mei it fierdere libben. Dat hâlden fan har dialekt mei in leafde wêze, dy leafde lykwols wurdt gjin hertstocht. De algemiene reaksje op foarfallen as to Ljouwert (op 'e ûnbigryplike ûn-

[p. 66]

fetberheit fan autoriteiten dy't it folk dêr't hja jierren oan fortsjinne hawwe folslein miskenne) soe, as it Grinslân oanbilange, ôfstimd wêze op it grounakkoard: ‘Hwat wurde wy der better fan, as wy ús mei soks bimuoije?’

Dizze mear prozayske, faek yn tige ûngunstige sin ‘saeklike’ ynstelling fan 'e Grinslanner, dy't har yn 'e skiednis gauris sa ûnnoflik en op 't lêst tragikomysk iepenbiere yn it Grinzer imperialisme en in obsessy sjittende wrok tsjin de ‘Fryske Ommelanden’, dy't har ûnderdrukking bisochten to wreken, is in fruchtber, al to fruchtber ûnderwerp, dêr't ik my, om ûnderskate reden, wol foar wachtsje sil en gean der op yn. Foar in diel omdat ik, as Grinzer, der net folle sin oan haw om krekt de swartste siden fan myn stêd (en, by einsluten, ek myn gewest) nei foaren to heljen; mar ek, en mear jitte, om't net de histoaryske en de ekonomyske, mar de artistike en de dêrmei forboune djippere psychologyske kanten my oangeane.

Om dy to definiëarjen, moat men útgean fan alles hwat it libbensrhytme, de gefoelstoan, koartom: it inerlike wêzen symboalysk uteret. E'n dan komt, as fornaemst uteringsmiddel (mei't yn beide gefallen noch muzyk en sang, noch de douns hwat bisûnder ekspressyfs hawwe dat mjitte wêze kin) de tael yn 'e bineaming. Nou lykwols net, of net yn 'e earste pleats, de tael yn offisjele, ingere sin, mar it hiele konglomeraet fan dialekten. Fierders, fansels, de ynfloed fan dy dialekten (it latinte dialekt om sa mar to sizzen), as Fries èn Grinslanner Nederlânsk prate: in tige goede gelegenheit om de eigentlike forskillen to hearren. Dêrby falt it op dat it lûd fan 'e Grinslanner swierder, donkerder en doffer is, mear yn himsels bisletten (binnenmûls). It is om sa mar to sizzen roun of ôfrouner fjouwerkant by it spitsere, skerpere, biweechlike fan it Frysk.

Dat it ‘aksint’, by it offisjele Nederlânsk as ienheitsbasis, de markante forskillen hâldt, jildt ek, mar uteraerd folle swakker, as Fries en Grinslanner beide yn it Nederlânsk dichtsje. Ek dan kin men, letterlik en mear figuerlik, sprekke fan latint dialekt. Hwat mysels oanbilanget: hwa't myn gedichten lêst sûnder hwat in Noardeast-Nederlânsk aksint, lêst se einliken forkeard; it dreunende fan 'e ‘en’-útgongen, hwerby't de e forfalt of omtrint forfalt, is foar my in bilangryk elemint yn 'e klank. Natuerliker wize binne de Hollânske dichters yn har ri-

[p. 67]

men krekt sleau op 'e n fan soksoarte útgongen, (Dat somlike Grinslanners dat sûnder euvelmoed neidogge, fortribelet de saek ûnnedich; de Fries, dy't de ‘e’ wol útsprekt, kin it mear út eigen biweging.) Om sokke fersen goed to wurdearjen, moat ik my it Hollânske aksint der by tinke, en yn dy útspraek mis ik hwat: sokssahwat as it pedaeldreunen fan in klavier. It eigentlike Hollânsk is foar my dus in ûnbrûkber ynstrumint. Mar de Grinslânske dialekten, dêr't ik gjinien fan yn 'e macht haw, allyksa. In Grinslânsk kleure, dus hwat ‘dreunich’ Nederlânsk, mei hjir en dêr in Grinslânske útdrukking, is foar my natuerlik, en sadwaande ûnmisber. Ik leau dat ik dêrtroch, sterker as de measte dichters, it wjerkeatsingskarakter, it echoput-eftige fan 'e poëzij-yn-it-algemien útkomme lit: wjerkeatsen en dreunen hawwe fan inoar. Dat moat op 'e iene of de oare wize biantwurdzje oan in libbensgefoel. It wurd ‘swierte’ seit wol hwat fan 'e bidoelde forhâlding. De forhâlding fan it Grinslânske en it Fryske soe dan likernôch wêze as de forhâlding fan somberheit en wémoed. Ik leau dat dat, mei alle foarbihâld dat yn sokke gefallen makke wurde moat, wol oan to wizen is, as men de totale yndruk fan myn poëzij forgeliket mei dy fan Slauerhoff. Yn eigen wurk sjoch ik faek in krampeftige oerkonsintraesje, dêr't Slauerhoff, troch greater linichheit, folle makliker útrêdden waerd. Mar mei alles dat ûnder wurden to bringen is, is it inerlike wêzen nea útput. It sil gjin tafal wêze dat ik, doe't Slauerhoffs earste fersen forskynden yn ‘Het Getij’, by dy fersen, dy't my tige meinamen, iderkearen oan Fryslân tocht, alhoewol't ik noch g'jin formoeden hie dat har dichter dêr wenne. Dy yn follen sa kosmopolityske geast wie tagelyk, latint, provinsjael, regionael tominsten, en is dat nei myn sin altyd bleaun. Dat syn gedichten, forsafier't hja fortaelber binne, bisûnder gaedlik wêze soenen om yn it Frysk fortaeld to wurden, hat tige eigenskip. It is in kwestje fan ‘fluïdum’ - om ien fan dy wurden to brûken ‘dy't in breedte fan klank hawwe, dêr't wy in wrâld fan ûnwittendheit efter forbergje’ (E.A. Poe).

It forskil fan libbensgefoel iepenbieret him net allinnich yn hwat, artistyk en aesthetysk, ‘smaek’ neamd wurdt, mar ek yn 'e smaek-sûnder-mear. De lju meije der om laitsje of net, mar ik bin der wis fan, dat it oerhearskjend gebrûk fan thé yn Fryslân en fan kofje yn Grinslân

[p. 68]

hwat út to stean hat mei de forskillen dy't ik, alhoewol't it my net alhiel foldocht, bisocht haw oan to tsjutten.

De Grinslânske biweging kin, prinsipiëel, gjin wjergea wêze fan 'e Fryske. Hja soe har forbreedzje moatte ta in algemiene Nedersaksysken. Dat stuitet ôf op twa, elk foar oar trochslaende biswieren. Yn 'e earste pleats it al neamde: dat de Nedersaksyske dialekten net om ien (kultuer-) tael groepearre binne. Unbiwust hat Luther dy mûglikheit ôfsnien troch syn Bibelfortaling, dy't de hearskippij fan it Heechdútsk to weech brocht hat. Yn 'e twade pleats leit dit dialektegebiet oer grinzen dy, troch in rampsillige en waensinnige kear yn 'e wrâldskiednis, in ûnwitende bitsjutting krige hawwe. It kwinen fan 'e Grinslânske biweging is alteast mei to witen oan it forlies fan in efter-lân dêr't foar it uterlike wol net sa bot om tocht waerd, mar hwermei't de inkele forbiningen dochs bisieljend wurken. In efterlân dat ûnder oaren in skat fan balladen oplevere.

Hwat yn Fryslân sa meinimmend is: it stribjen-meiïnoar, it optsjen-as-oer-ien-front, sawol yn it mear populaire as yn it yndividuële, dat ûntbrekt yn Grinslân allikefolle as yn Hollân. De oanhâldende needsaek: alles to hifkjen op 'e grounslaggen, ynjown troch de wijde striid om selsbihâld, is hjir, sawol as dêr, net sa to fornimmen. De Flamingen kenne it, en de Súd-Afrikaners. De Nederlanners koenen it ûnder de bisetting: dêrnei is it yn syn uteringen mar al to folle brutsen, en der woe gjin tradysje fan sette. Fryslân is, krekt fanwegen syn need, en fanwegen de lange dûr dêrfan, in bifoarrjochte gewest. As men dêr de spontane manifestaesjes fan - faek allesbihalven provinsjale - kultuerbilibbing meimakket; as men, ek yn 'e wenten fan 'e ienfâldigen, op 'e boekeplanken de rigels titels yn 'e eigen tael sjocht, en fornimt hwat sokke boeken foar harren bitsjutte, as men de hiele sfear ûndergiet dêr't dat allegearre út fuortkomt: in enthousiasme dat neat út to stean hat mei drank of mei snobisme, dan biseft men klear en ienfâldich: hjir rinne de boarnen fan 'e bisieling.

Der is gjin ûntkennen of fordizenjen oan: de Grinslânske dialektkunstner, forsafier't men him as strider sjen kin, striidt op in forlerne post. Dy tins is min to forwurkjen. De bisûnder bijeftige Jan Boer - ik kin suver net

[p. 69]

sizze hoe moai ik syn dialektpoëzij fyn - moat syn bondeltsjes útkomme litte yn lytse oplagen; der is sahwat neat gjin bilangstelling foar. Mei syn lêste bondel ‘Hoes en Hof’ liket it justjes tafallen to wêzen.... it kin lykwols net lykje by de byfal dy't sa'n dichter yn Fryslân krige hawwe soe. Jan Boer biwiist, dat men sûnder dy byfal trochgean, jin ûntjaen kin. Mar.... mei hwat foarútsjoch? Hwa bigrypt, mei in heale ieu, noch safolle fan 'e Grinslânske dialekten dat er sokke poëzij ûndergean kin? Hwat hjir, yn it forieningslibben dat in bolwurk ta biskerming wurde moatten hie, mar al to folle ûntbriek - net by de lieding, mar by de leden - wie: earnst. In Grinslânsk fers mienden de lju net bigrepen to hawwen, as se de ‘mop’ net bigriepen. Dat fierde de foarman Jelte Dykstra (‘Nicolaas Griep’) wol net ta wanhoop - hy wie gjin man om to wanhoopjen - mar stelde him djip to loar, krektlyk as it feit dat de typyske Grinslânske kombinaesje fan kofje en koeke wol it fornaemste elemint like to wêzen fan 'e gearkomsten fan 'e ‘Grönniger Spraok’. It enthousiasme wie der, is der nóch, mar sa tin siedde dat it oerwoekere wurdt: yn it earst oan troch de by-forskynsels fan 'e Grinslânske biweging, en by einsluten troch it algemien-Nederlânske dat yn it aerd fan ús generalisearjende tiid en syn rêdde bifolkingsútwikseling leit. Wylst de takomst fan 'e Fryske biweging sa ûnwis is as hwatfor oare takomst ek, mar alle reden hat om to hoopjen, soe de Grinslânske ta rêdding in wûnder nedich hawwe.