De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 61]

Krityk yn it koart:

Jierlikse Needgjalp.

Frysk Studinte-almenak 1952. Brandenburgh en Co. Snits.

Hwa't it Foaropwurd fan it Studinte-almenak-1952 lêst, wurdt sa wanmoedich fan safolle wanmoedigens, dat er mar amper fierder lêze doar. ‘De hear E.B. Folkertsma sprekt; net dreech en net lang’ (S. 57), seit in forslach fan Aldgilles. Hwa't mient dat dit as diskwalifikaesje fan de hear Folkertsma bidoeld is, forsint him. Mar as in utering as dizze symptomatysk is, kin men allinne mar bliid wêze, dat it bisef fan eigen bloedearmoedigens yn de Studinte-federaesje libbet. Lit ús hoopje: sa sterk libbet, dat it ta in regeneraesje komme sil. Mei alle wurdearring foar it dreech trochsetten en it lôgjend fjûr fan de yn dit nûmer bitochte, to jong forstoarne Jan Bieuwes van der Meulen, freget men jin soms dochs ôf oft hy en syn maten-oprjochters fan de Federaesje, de jonge foriening net to folle bilêstige hawwe mei tradysjes dêr't hja nou mar min los fan komme kin. Né, ik stel it forkeard. Earder is it oarsom it tokoart fan de jonge generaesje, dat hja dy tradysje net ta oertsjûgjend libben bringe kin.

Yn 'e skôgingen wurdt in nijsgjirrich hânskrift fan Joast Hiddes Halbertsma oer Skylge publisearre - faeks mei hwat al to folle wittenskiplike omballingen en pretinsjes: b.g. oer wize fan biskriuwing, binen en papier. Glaukia jowt yn ‘In Frage en in Andert’ in détailopname út it libben fan Piter Jelles, dêr't hja to folle de kant fan de tragyk op wol. Dat Piter Jelles en dy faem beide har earste houlik mislearjen seagen, is by my noch gjin biwiis dat hja it mei elkoar better dien hawwe soene. En hoe't dy Menniste boerefamylje biswieren hawwe kind hat tsjin Piter Jelles syn ‘frijhwat reaksjonnaire tinkbylden’ is my alhiel net dúdlik.

T. Hoekema leveret in nijsgjirrich, mar hwat al to gearkrongen pleit foar systematysk, dus net-alphabetysk ynrjochte wurdboeken. Tony Feitsma jowt in lêsbere, mar net djipgeande reportaezje oer Bretagne.

Fan de ôfdieling Skinsjefte is sûnder mis it vignet (fan Hessel Miedema?) it bêste. Yllustratyf hat it Almenak wolris minder jier hawn. Fan de gedichten dy't suver allegear efter skûlnammen weikrûpe, moat binammen ‘Tusken dei en nacht’ (Flavius) neamd wurde - konsintrearre, hymjende hertstocht yn 'e expressionistyske (of moat ik langer sizze: experimentele?) toan dy't de Tsjerne-lêzers fan Marten Brouwer wend binne, en ‘One Day’, ûndertekene Leips Ne Gua, dat gjin Littausk is, mar omkeard Dútsk, - al moat ik by dit fers biswier meitsje tsjin it byld ‘iensumheit dy't louter (?) De reamme is ta ús komstich lok’. It forhael (hjir faeks leaver: skets) ‘Marchje’ is men fuortdaliks net klear mei. Neist sterke sfearbiskriuwing en psychologysk ynkringingsformogen hat it dochs ek doffe plakken en in net alhiel slagge bisykjen om it romantysk libbensfielen boppe wurden út to tillen. De stikels haw ik net om lake. Mar dat kin oan my lizze.

A.W.

[p. 62]

Hommage a Sjoerd Spanninga.

It Heitelân. Algemien Frysk Moanneblêd. Sjoerd Spanninga-nûmer (Okt. 1951).
Brandenburgh en Co, Snits.

Dit nûmer is ‘yn in bliuwende foarm, de lokwinsk mei it winnen fan de Gysbert Japicx-priis 1951’, seit de Opdracht en Forantwurding. Skoander initiatyf, dat lykwols, liket my ta, to lijen hawn hat fan de oerhastige opset nei syn ynhâld en fan in barokke oerlading mei allerhande soarten lettertypen nei de kant fan de typografyske forsoarging. De tekening fan R. Brandsma op bis. 161 slacht op it forhaelfragmint ‘It Narreskip’ as in Hoover-waskmachine op in reinwettertonne.

G. Koelstra soarge foar in fraechpetear mei de priiswinder, in treflik wurkstik, mar as interview efkes to statysk, to swierliddich, to folle opmakke, dat miskien gjin wûnder hjitte mei by in persoan sa'n bytsje press-minded as dizze dichter. Minder foldocht my de skôging fan Ypk fan de Fear oer ‘Sjoerd Spanninga, brekker fan tradysjes, likegoed Fries’. Hja hellet hiel hwat oeral, sûnder har bidoelingen oeral dúdlik to meitsjen. It is gauris hwat wyldseauwige apology-yn-'e-bare-romte, tagelyk frij swakke paraphrasearring fan it oardiel fan de kommisje dy't Spanninga bikroande. It wol my oan, dat de polaire bihanneling lyk as dy út de titel fan it opstel sprekt, alteast foar de skôging fan dizze dichter ûnfoldwaende hâldfêst jowt Spanninga is net bynei to kommen út de spanning tusken ‘Fryslân en de wrâld’ wei. Dy spanning bistiet foar dizze dichter net, alteast ûnwitten folle minder as foar party fan syn generaesje-genoaten. As Ypk fan der Fear triomfantlik Venus út in fers fan Spanninga fisket en seit: ‘Venus is by ús in greate foarútgong’, dan soe men yn 'e wille wêze en wiis har ris op...... Gysbert Japiks, op 'e Halbertsma's sels, op party 19de ieuwers, dy't ek al mei Venus en har gelikense oanhelle wiene. It wurdt binearjend om iderkear wer hearre to moatten, dat de Fryske dichters troch de ‘provinsiale en folkloristyske hikken’ hinne bruije. Dat diene hja mei Gysbert al, en hwat die Rinse Posthumus oars doe't er Shakespeare oersette? Dit útbrekken is gjin ies dêr't men hjoed de dei in Frysk dichter mei oan 'e essayistyske heak lokket. Wol men Spanninga yn in spanning biflappe, dan sil men ier of let tolânne komme by de spanning tusken de primitive natuer fan de dichter (yn it algemien) en de ‘moderne’ maetskippij.

En wol men in greatere rounte ta mear bigryp bringe fan dit dochs al slim neigeanbere en gearstalde dichterskip, dan liket my ynearsten de stilistyske methoade, dy't Prof. Brouwer ek yn dit nûmer (mei it wêze wol hwat al to foarsichtich) mei in analyse fan twa fan Spanninga syn fersen tapast, noch altyd gaedliker as in skôging út it libbensbiskoulike wei. De analyse dy't Ypk fan der Fear sels jowt fan ‘Silerssankje’ roait kant noch wâl. Nei Venus oanhelle to hawwen, ornearret hja: ‘Der is yn dit forbân mear út dit fers to heljen; b.g. it rûzjend bosk fan raeijen, dat romantysk en Frysk oandocht; weagebyt yn wetterfonken, moai byld; fiskjes, waskje jimme my de skonken, dit lêste boart-

[p. 63]

like mei wol o wai myr by!’ Ik bigryp hjir neat fan. Hwerom ‘romantysk en Frysk?’ Hwerom ‘o wai myr’?

It fierdere nûmer wurdt folle mei wurk fan Spanninga sels. Hwerom't twa fan de langere fersen sa útdruklik foar de skriuwer ‘inkeld wearde ha as eksperimint of tiidspegel’ ûntgiet my. Omdat hja syn sterkste net binne? Nammers, foar in dichter as dizze is elk gedicht in experimint en...... in tiidspegel, as men dit wurd net to ing nimt. As taelprodukt tige nijsgjirrich is Spanninga syn proaza, û.o. in barokke impressy yn leadswiere tael oer Thoreau en in fragmint út ‘It Narreskip’. It is proaza fan in proazaïst dy't allinne dichter is. Hwat oan syn fersen faek sa'n fascinearjende glâns jowt, syn net-Fryske, lit ús sizze ‘Hollânske’ tinkûndergroun, dy't him ûnder de uterlike opgnistering mei Frysk idioom en archaïstyske wurdboekwurden fiele lit, makket dit proaza slim stilearre en it lêzen der fan ta in ynspannend krewei, dat by einsluten de muoite amper leannet. Dochs nijsgjirrich, omt men miskien-miskien yn dit net ta syn rjocht kommen proaza de kaei fine kin ta Spanninga syn útsûnderlik dichterskip.

A.W.

Luden ut in unbikende wrald.

‘De Schijnwerper’. Maandblad voor de gedetineerden in de Bijz. Strafgev. Leeuwarden, 4e jrg. nû. 102, 1 Febr. 1952.

Net allinne omt dit nûmer fan ‘De Schijnwerper’ ûnder de titel ‘Een onbekende wereld’ in tige lêsber en sympathyk artikel bifettet oer Fryslân, de Fryske minske en de Fryske litteratuer, soe ik dit tydskrift yn mear hannen winskje as dêr't it winliken foar ornearre is. Hwant lyk as foar de finzene Fryslân fakentiden in ûnbikende wrâld fortsjintwurdiget, yn hwaens hert er libbet sûnder de hertslach fornimme to kinnen, likegoed is syn wrâld foar ús in ûnbikendenien, hwaens hertslach foar ús net to fornimmen is. En ien dêr't wy ús net mei in skouderoplûken fan ôfmeitsje kinne. Tafallich lies ik okkerdeis krante-artikeltsjes út de foarrige ieu dêr't wakker yn krimmenearre waerd oer it feit, dat lâns regear Fryslân gjin ryksynstellingen jaen woe, allinne in finzenis. Der is in misforstân tusken Fryslân en dat treasteleaze hûs yn syn haedstêd.

Foar oertinking jow ik hjir twa útspraken út dat artikel oer Fryslân: ‘De Fries staat sterker bepaald tussen het heimwee van het bewust geworden individu en de knusheid der kleine gemeenschap dan bijvoorbeeld de steedse Amsterdammer of de meer bodem- dan volkverbonden Groninger.’ ‘Zo goed als tussen het heimwee en de knusheid zijn de Friezen verdeeld tussen de zending en de noodzaak thuis te blijven.’

Fierder notearje ik út dit nûmer in artikel oer Súd-Afrika en syn litteratuer, in goed fers (Willem) Noske, in kunstrubryk mei artikels oer muzyk, film, boekbisprek û.o. oer Langston Hughes en Theun de Vries. It nûmer is syklostylearre en kreas forsoarge.

A.W.

[p. 64]

Sifers lige net.

Dr. W. Kok, Onderscheiden-Ongescheiden. Achtergronden van de Friese Kwestie.
T. Wever, Franeker 1952.

It hiele fraechstik dat ‘de Friese kwestie’ hjit, komt yn lêste ynstânsje del op 'e fraech: wurdt de minskemienskip dy't wy ‘it Fryske folk’ neame en dy't fan oaren faeks oantsjut wurdt as ‘de gezamenlijke inwoners der Provincie Friesland’, to koart dien yn stoflik en geastlik opsicht? Stoflik, dat wol sizze: ekonomysk, sosiael, finânsjeel. Geastlik, dat wol sizze: polityk, kultureel, intellektueel, seedlik. Al dizze dingen binne net to skieden, hja foarmje ien gearhingjend komplex. Sadwaende kin in great part fan de hiele stoffe yn 'e exacte foarm fan nofteren sifers dellein wurde. Sifers lige net. Dêrom liicht Dr Kok net, as er op groun fan sifers ta de, tige myld formulearre, oanklacht komt fan in ‘ongelijke en onbillijke behandeling’. Uteraerd bislacht dizze brochuere, himmel, mar fan omkaft hwat skruten útjown (hearre Flylân, Skylge, it Amelân en Skiermuontseach net by Fryslân?) net it hiele komplex. In hantboek fan de Fryske saek sil, mei it each op de iderkear wikseljende aspekten, ynearsten wol in fromme winsk bliuwe. Hwat Dr Kok foar ûnderwiis, tael en kunst dien hat, freget needsaeklike oanfolling op de mear stoflike terreinen, al komt Dr Kok b.g. mei syn materiael oer de kosten dy't foar in Fries oan it folgjen fan heger ûnderwiis forboun binne, winliken ek al op ekonomysk mêd.

Fansels sil den Haech syn formalistyske slogans ré hawwe om dizze sifers dea to slaen. It sterkste argumint is ommers dat fan de machthabber, foar hwa't ‘alles sûnt minskegehûch altyd sa west hat’. Is 't net sa?: ‘een herziening van de subsidiëringspolitiek (is) nodig. Maar die kan niet dan geleidelijk worden opgevoerd’ (Min. fan U.K. en W., sitearre bis. 7); ‘geleidelijk’, ‘in bescheiden mate’, ‘een aanvang gemaakt’, ‘werk, dat adem vereist’, ‘zoveel mogelijk tegemoet te kunnen komen’, ‘enigermate’, sjoch dêr in lytse karlêzing út 38 rigels ministeriëel proaza, it amtlik jargon fan alle tiden.

Der hawwe trije Excellinsjes yn Ljouwert west. As feit in lytse morele oerwinning. Lit ús hoopje dat harren oan it forstân brocht is, dat hja de totaliteit fan it Fryske libben tokoart dwaen soene, as hja ús ôfsâlten mei in pear tûzen goune subsydzje-forheging. In lek skip kin men net driuwende hâlde troch in prop papier yn ien gat to stopjen en de oaren iepen to litten.

Ien opmerking: ‘Voor een paar duizend gulden per jaar kunnen alle leerlingen dezer Kweekscholen Fries onderwijs krijgen; de Friezen onder hen zijn dan tevens klaar voor de Friese acte, die uiteraard niet een onderdeel van het eindexamen Kweekschool mag zijn’, seit Dr. Kok op blz. 15. Ik soe sizze: ‘die uiteraard een onderdeel...... moet zijn’. Just yn de faek hwat materialistyske en op akte-jagerij oandriuwende sfear fan de Nederlânske ûnderwizersoplieding is in duorjend birop op frijwillichheit in mistaest. Mei alle frijwillichheit giet it Fryske ûnderwiis op 'en dûr kroandea.

A.W.