De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 58]

Kronyk fan it proaza:
B. Tuinstra:
Wylde waen of waenwyldens?

‘Sawn is in Galgefol.’ Reiddomprige Nr. III-3 Drukkerij Laverman N.V., Drachten 1951.

Dêr leit dan it boekje foar jin op 'e tafel en men wit net oft men glimkje moat, of g'nize of gnoarje.

Men soe forbjustere freegje kinne: Is Fryslân dan yn wêzen sa foroare? Is it agressiver wurden, of boartliker of mâlbeariger? Is it forfallen oan moade-jonkers en showmannen? Hawwe de neden en noeden om it neakene libben yn 'e ‘neare atmosfear fan de bisettingstiid’ it lûd fan dizze skriuwers dan yndied sa ôfstimd op 'e dompe toan fan dy frjemde fûgel út 'e reiden?

Mar men hat ek jitte in oantins oan 'e Fryske renaissance fan it Hollânske Tachtich; men is - lokkigernôch - sels net skjin op 'e lea. Men hat ek gûchele mei wurden, huorke mei idéën en slynd fan frjemde frucht. En as men soks bitinkt, wurdt it grimas alteast mylder. Fanwegen it bisef, dat licht it lok wol hinget as in druvestrús, mar it ûnk dochs grif net as in bosk fotogénike koppen. En de frage oft dit nou echt is of sabeare, maelt men effen minder om.

Dêr hingje hja dan, sawnrisom yn 'e strûp, net bitommele, mar to bitomkjen (en it glêdde omkaft toant moai ringen de merken).

Is it sa nuver, dat jin de namme yn 't sin sjit fan dy dichter út it midsieuske Frankryk, fan dy sjongende skarlún, dy't op 'e koarde tusken libben en dea in réaliteit ûndergie, trochlibbe - oerlibbe, mooglik - en sjonge koe mei dy toan fan wierhaftigens.... It reinwetter hat ús omskot wosken en de sinne hat ús droege en tobarnd; de roeken roppen de eagen út 'e holten en hawwe hier en burd en wynbrau oantaest. Nea rêste wy, hwant nei't de winen waeije, litt' hja ús slingerje en draeije. Bilykje ús net; folgje ús net yn ús wylde waen, mar bid, dat God ús allegearre wol forjaen....

Sawn is in galgefol. Mar dan op in rige. Dat wist Villon wol; lykas er ek wiste, dat men miskien mienskiplik oardiele, mar jimmer yn 'e uterste ienlikheit hongen waerd.

Soe it dizze skriuwers wier sa haegje om hongen to wur-

[p. 59]

den? Of biddelje hja bernlik om oanhâld - is it greatdwaen mei lytse herten?

Of is 't it moedich opstekken fan 'e helmplom, de panache, en daegje hja út? Of is it licht in oanfal út it forskûl wei?

‘Dit boekje mei koarte forhalen (‘sketsen’ sizze hja to uzes almeast, nou hawar) wol gjin program wêze en gjin graedmjitter dêr't men de hichte fan it koart forhael yn Fryslân fan ôflêze kin. De forhalen binne op bistelling skreaun, sûnder bygeand resept, en der binne yn it Frysk grif bettere skreaun as dizze sawn’.

Skétsen - nou hawar.

Theun de Vries, yn syn ‘Fryske Stilistyk’, like neat nuvers oan dy namme to sjen, mar syn boek is fan 1937. De skets is in soarte fan ympresje of oantekening, seit er, dy't net in great en folslein byld bringt, al kin se bisûndere suver wêze en troch har skerpens fan sjen en de krektens fan har rêdde tekening, faken treffe.

Koarte forhalen - dy namme seit dus mear. Akkoart, mits, men sjocht dy net as oersetting fan it wurd ‘short story’, oersetting fan in wurd, dat teffens in bigryp wurden is. De short story, dy't trillet fan spanning, dy't nei de ein tilt yn ien greate klimaks en ôfknapt as glês! Oh, O'Henry!

Goed: wy tekenje net mear; wy jowe nou lûd. En dan atonael?

Hoe spitich dochs, dat dit boekje gjín program en gjín graedmjitter wêze wol, dat it sa frij-bliuwend oanbean wurdt. Hwant hie it net in ultimatum wêze kinnen foar in striid tusken generaesjes?

Hja kinne skriuwe, dizze sawn, hja forsteane it fak, al sjocht men ek fan fierren, dat Spanninga, alteast as proazaïst, winlik net by dit espel heart. Hy hat de measte siden fanneden om syn forhael nei de ein to fieren; hy is biskriuwender, ómskriuwender; hy hat net dat forlet fan direktens yn syn utering. En hoewol syn taelrykdom en -bihearsking útstekt, komt er net fierder as in bihyplik en hwat âldfrinzich forhael.

Sûnder mis, de bêste stikken binne fan Dam en Wadman.

Freark Dam, dy't yn krapoan fjouwer siden de ivige épisode fan de foreale pubers fêstleit, mei dy wiere, wanhopige toan, dy't harren hiem is, mei dy jeuchlike resignaesje, dêr't men by it âlder wurden pynlik om glimket. En dan dy knappe, koarte kontouren fan lân en minske, en it fansels-sprekkende fan it oarlochsleed. Hy kipt der út, al skreau er ek ûnegael en soms mei stjitterige wurdkar;

[p. 60]

binammen fanwegen it timbre fan wierhaftigens en needsaek yn syn lûd.

Wadman (wy hawwe better wurk fan him lêzen), dy't skraechwurk syn hate forbergje kin tsjin alles hwat oerhearskje wol, hjir de ridder of de rêdder fan it jonge, of it swakke en it goede. Net alhiel de âlde Wadman; hjir blinkt mear waerme minsklikens om it ûnmeilydsum misforstean yn 'e wrâld. En dy slimme bykomstichheden fan fetknobbels, bliklûden en platte teannen, sil er strak, tink, gjin forlet mear fan ha.

Klaes Dykstra. Is it skriuwen, of is it muzykjen, mei frjemde akkoarden en wûndere lûden? Gjin ûnierdske, mar ûneigen muzyk, hwat kwasi-Keltysk, forsmoard yn skiere dize. It boartsjen fan bern en fan psychotechnici leit deuner bymankoar as men wol mient. Soks komt jin by it lêzen fan dit wurk yn it sin.

Ypk fan der Fear en Geart Jonkman. Forhalen, dy't goed skreaun binne, mei it nedige aksint op 'e sfear en hjir en dêr yn in hael de byfigueren. Kundich, mei in tikje djipteen parapsychology en eat fan in ‘gesicht’. Mar hwer fielt men de needsaek om dizze stikken to skriuwen; hwer is de minske, dy't der efter stiet?

Marten Sikkema skreau ien fan dy forhalen, dêr't hy wol by útstek it prosédé foar wit. Strak fan bou en komposysje, goed biredenearre, sûnder oerstalligens, gefoelich en mei in stil sarkasme. Hy ken it métier, hat weet fan it winlik ûnnutte of ûnnedige gewrot op dizze wrâld. Net it wanhopige, mar earder it hopeleaze treft jin yn syn wurk. ‘Der soene skielk wer nije speg'els makke wurde. Nije soldaten nammers ek.’

*_**

‘Dêrjinsen rûk ik de goare dea’, seit Ypk fan der Fear yn har forhael. Hjir, yn dit boekje rûk ik him ek. By har, by Dykstra en Jonkman binammen, by Sikkema fan fierren.

Hwa bin ik, dat ik it sizze doar? Mar dochs, dy geast wiis ik ôf, om't alles yn my him forset. Wis, de wegen fan it minskdom binne wearzich fan bloed en triennen en de kadavers rotsje bylâns it spoar; mar it ljocht skimeret boppe de klingen. En al waerd it ek wei, dan nóch, dan nóch soe ik it weagje wolle mei de minmoedige minske. Sûnder moade en manier, mar mei it greate meilijen en it bisef fan bisibbens. Ik kin neat oars gedoge.

En dêrom hingje ik jimme net.