De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 53]

M.J. de Haan:
Fryske polityk anno 1952.

Hwa't it dwaen en litten fan de politike ynstânsjes en organisaesjes de lêste tiden achtslein hat, moat wol ta de konklúzje komme dat it s.n. ‘Fryske fraechstik’ yn dy formiddens aerdich it omtinken krig'et. Wiene der foar de 16e Novimber al ytlike oanwizingen dy kant út, nei dy datum is it tempo, dat as it Fryske kwestjes oanbilange mar net boppe de forneamde ‘alv'en tritich’-slakkegong útkomme woe, gâns tanommen. Mei it each op 'e oansteande keamerforkiezingen is it foar alle partijen saek wurden avensaesje to meitsjen, as hja fan de wyn dy't hjir de 16e Nov. opstiek, noch hwat mei krije wolle. Men hoecht dêrby noch net opslach oan stoarm to tinken: yn in rite fan nuodlike wynstiltme moat men elts sigentsje to baet nimme. Alle skippers op it politike farwetter binne dus op har iepenst - moatte dat ek wêze - as der in fikse koelte oanstrûzen komt.

Dat sadwaende, de politike situaesje liket foar de Fryske Biweging op dit stuit net iens sa min en de publikaesje fan it Urginsjeprogram hat sjen litten, dat de Fryske politike lieding war docht hjir winst út to heljen. Wy litte it hjir noch even folgje:

1.	Wetlike erkenning fan de Fryske Akten (de legere en de middelbere).
2.	Foarming fan Fryske learkrêften op 'e kweekskoallen yn Fryslân.
3.	Frysk ûnderwiis oan alle Fryske bern.
4.	Wetlike regeling fan 'e posysje fan 'e Fryske tael yn it rjochts- en it amtlik forkear.

Bisjocht men dit program hwat neijer, dan blykt it swieriepunt to lizzen by 4, de ynset soe men sizze kinne fan de forneamde ‘slach op it Saeilân’. Ommers, de moog'likheit om to kommen ta it forwêzentlikjen fan hwat yn de trije earste programpunten frege wurdt, hinget alhiel ôf fan de frage, oft it Nederlânsk regear it Frysk offisiëel in plakje ynskikke wol, ja ofte né.

Ont nou ta hat it altiten né west en koe it Frysk dus allinne ûnder de namme fan ‘streektaal’ de skoalle ynslûke wurde, dêrby ôfhingjend fan de gunst fan in foar it

[p. 54]

greatste part ûnfrysk - en neffens in forâldere taelopfetting opbrocht ûnderwizerskorps.

Ut de earste reäksjes fan Fryske kant op dit urginsjeprogram hat wer ris bliken dien, dat polityk ynsjoch noch altiten net de sterkste kant fan party Friezen is. Dit program gyng neffens guont net fier genôch, wie to biheind. Hja seagen net de radikale koersforoaring dêr't it Ryksregear op ferg'e wurdt, as it ek mar oan in ûnderdieltsje fan dizze easken tomjitte komme sil.

Eare hwa't eare takomt. Soks sjocht immen as Mr Stheeman hiel hwat skerper en better yn. By him is it radikalisme to finen - it mei dan it ûnhâldber radikalisme fan in folslein forline tiid wêze - dat men yn 'e Fryske Biweging faek omdôch siket.

Dit tokoart is ús troch in net-Fries, J.H. Scheps, kreas ûnder de noas wreaun. Hy wie it ek, dy't de tastân, dêr't it Fryske folk ûnder tahâldt, tige krekt formulearre as ien fan ‘verlorenheid’ (‘Frysk en Frij’, 8-6-1951).

Hwat hâldt dit ‘forlern wêzen’ yn?

It andert op dizze fraech fiert ús ta de kearn fan de kwestje. Gjin folk kin bistean sûnder in oerheit dy't ta earste plicht hat it nationale folksbistean to hoedzjen. Dit jildt foar it Fryske folk sa goed as foar it Nederlânske.

It bisûndere fan de Fryske situaesje is allinne dat de histoaryske ûntjowing hjir laet hat ta in dûbelde nationaliteit, wûnderlik trochinoar frissele as elk stik libben. Mei theoretyske skema's as steats- en folksnationaliteit komt men yn sa'n gefal neat fierder (om fan it opjaen fan ûnnoazele riedlinkjes oer hwat earst of lêst komt mar to swijen).

De iennige útwei leit hjir yn it ienfâldich akseptearjen fan de konkrete situaesje mei de dêroan forboune konsekwinsje, ntl. dat it Fryske folk forlet hat fan in dûbelde nationale oerheit, in oerheit dus dy't beide fronten fordigenet, it Fryske likegoed as it Nederlânske.

Sa'n figuer freget fansels mear fantasij as de measten opbringe kinne. Foar in man as Mr Stheeman b.g. liket dizze konsepsje folslein ûnbigryplik. Neffens him stiet of falt de Nederlânske steat mei syn unitaristyske opfetting fan hwat der yn de jierren 1798 en 1814 bard is.

De greate fortsjinste fan syn stânpunt is de dúdlikens, de skerpe ôffreding. Hwant just dêrtroch jowt er it útgongspunt oan foar syn eigen wei sa goed as foar uzes.

[p. 55]

Hwat is der nou neffens Mr Stheeman yn de jierren 1798-1814 bard? Neat minder as ditte, dat de Fryske naesje doe definityf opholden hat to bistean, yn safier tominsten, dat it Fryske folk doe foar ivich it rjocht forspile hat politike oanspraken jilde to litten.

Hwat stiet hjir ont nou ta fan Fryske kant tsjinoer? Dizenichheit, seit Mr Stheeman: ‘Het decentralisatierapport van de door Gedeputeerde Staten van Friesland ing'estelde commissie geeft in het geheel geen houvast’ (‘Elseviers weekblad’, 8-12-1951). Hat er folslein ûngelyk?

Yn haedstik V fan dit rapport is praet fan in prinsipiële tsjinstelling hwat de steatkundige grounslaggen fan de Nederlânske steat oanbilanget. As men de stânpunten fan mearderheit en minderheit forgeliket, komt men ta de konklúzje, dat dit prinsipiële forskil eins skûlet yn it al of net akseptearjen en dêrneffens wurdearjen fan hwat der yn 'e jierren 1798-1814 bard is.

Moat men Mr Stheeman net tajaen, dat sa'n konklúzje - hoe nijsgjirrich dy dan ek wêze mei - gjin hâldfêst jowt foar hjoed de dei?

It histoarysk barren is definityf. Hwat allinne troch nije feiten foroarje kin is de ynterpretaesje derfan.

Foar Mr Stheeman syn - typysk juridyske - ynterpretaesje fan 1798-1814, dy't ynhâldt dat in naesje troch in steatkundige foroaring definityf weireitsje kinne soe, stiet it evidinte feit oer fan de weropstanning fan Fryslân, in opstanning net allinne yn tiidsoarder folgjend op, mar ek histoarysk gefolch fàn de maetskiplike forskouwingen yn it hjirboppe neamde tiidrek.

Hoe moat dan yn it ljocht fan de hjoeddeiske réaliteit de foroaring fan 1798-1814 forstien wurde? In klear antwurd is hjir mooglik en needsaeklik.

Doe't de gewesten opholden de dragers fan de nationale souvereiniteit to wêzen en de Sintrale Nederlânske Oerheit harren taek oernaem, doe is tagelyk dizze nije Nationale Oerheit de plicht oplein ek hoed en noed to stean fan de Fryske Naesje.

De fraech oft de grounlizzers fan de Nederlânske ienheitssteat aen hiene fan dizze konsekwinsje foroaret oan dy konsekwinsje sels neat.

Likegoed as by elke dramatyske ûntjowing hinget yn de skiednis fan in steatsorg'anisme de bitsjutting fan in died net ôf fan de bidoeling dy't der by foarsiet, mar fan de

[p. 56]

gefolgen dy't faek folle letter oan it ljocht komme.

De Fryske Biweging hat yn dit drama ta taek de dramatyske haedpersoan - it Nederlânske Regear - to helpen ta selsherkenning to kommen, d.w.s. ta de erkenning fan de plicht ek de Fryske Naesje to hoedzjen.

De frage hokker gefolgen - steats- en (of) administratyfrjochtlike - út it akseptearjen fan dizze moderne politike opfetting fuortkomme sille, is ien fan it twadde plan, rekket it nationale bigjinsel net.

Dit twadde plan leit dus alhiel yn it flak fan de opportuniteit. Foaropsette mieningen - lyk as b.g. it perfoarst ôfwizen fan útsûnderingswetjowing - binne hjir net op har plak: It sykjen fan de gaedlikste oplossing sil in saek fan oerliz wêze tusken Fryslân en de Nationale Oerheit.

Wol kin men yn g'reate linen de wei útsette dy't ta in praktyske oplossing liede kin.

De nije ynterpretaesje fan 1798-1814 smyt yn it foarste plak de fraech op, yn hoefier rektifikaesje nedich is, d.w.s. hwat dien wurde moat om goed to meitsjen, hwat Fryslân troch de ont nou ta jildende - foutive - opfetting tokoart dien is. Om mar in pear direkt foar de hân lizzende foarbylden to neamen:

It opheffen fan de Frentsjerter Akademy soe reden wêze kinne om net deun to wêzen mei Ryksstipe oan de Fryske Akademy.

It Ryk soe fiks oer de brêge komme kinne om de efterstân op ûnderwiisgebiet yn to heljen, dy't hjir al fan it bigjin fan de 19e ieu ôf oan al mar greater wurden is. En sa is der mear.

Just foar dizze needsaeklike rektifikaesje kin desintralisaesje op himsels ús net helpe. Hjir sille bisûndere maetregels nommen wurde moatte en dan soe it dochs wol ris wêze kinne, dat oan sokssahwat as útsûnderingswetjowing net to ûntkommen is.

Dêrnei komt de kwestje fan de regelingen dy't ta'n doel hawwe de demokratyske ûntjowing fan de Fryske folksmienskip foar de takomst feilich to stellen. Ek hjirby kin de fraech steld, oft men mei desintralisaesje klear komt.

Just de taelkwestje jowt oanwizing, dat yn Fryslân problemen lizze, dy't yn gjin oar diel fan Nederlân oan 'e oarder binne. Hwa't mient dat mei de erkenning, dat it Frysk in Nederlânske tael is, dizze swierrichheden út 'e wei binne, forliest út it each, dat de tael nea los to meitsjen

[p. 57]

is fan de folksmienskip, Sawol by de eedskwestje as by it Frysk ûnderwiisprobleem sit foar de Ryksoerheit de oast hjirre, dat hja yn beide gefallen in stik Frysk-nationale opbou erkenne moat, ntl. dy fan de Fryske tael en dy fan it Fryske taelbisef.

Dêrom giet ús minsklike sympathy dochs wol hwat út nei Minister Mulderije, dy't manmoedich de ûnsympathike rol spile hat, dêr't er as Minister fan Justysje by de ont nou ta fêstholden unitaristyske opfetting net foar wei koe.

As wy dus de politike tastân fan Fryslân big'jin 1952 jitris oersjogge, komme wy ta dizze gearfetting:

1o.	It Fryske folk hâldt ta yn in tastân fan forlernens, gefolch fan it feit dat it gjin eigen d.w.s. it Fryske folksbistean hoedzjende nationale oerheit sjocht.
2o.	Earste plicht fan de Fryske politike aksje is dus it weinimmen fan dizze twivel.
3o.	It histoarysk barren fan de jierren 1798 en 1814 hat de nationale souvereiniteit yn hannen lein fan it Ryksregear.
4o.	De Fryske ûntjowing fan de lêste hûndert-fyftich jier wiist út, dat it Ryksregear in dûbelde nationale forantwurdlikheit draecht, dy foar de Nederlânske en dy foar de - ta it Nederlânske folk hearrende mar him dochs ek dêrfan ûnderskiedende - Fryske Naesje.
5o.	It politike doel fan de Fryske aksje is dus de erkenning troch it Ryksregear fan syn dûbelde forantwurdlikheit.
6o.	Dizze erkenning sil foarm fine moatte yn: A. Rektifisearjende maetregels dy't de Fryske efterstân, ûntstien troch it to lang fêsthâlden oan in ûnhâldbere opfetting, oprommet. B. In nije bistjûrsregeling' dy't de demokratyske ûntjowing fan de Fryske folksmienskip yn 'e takomst feilich stelt.
7o.	De diskusje oer de foarm dêr't dizze nije oarder yn groeije sil, is foar de Fryske Biweging net in saek fan bigjinsel, mar allinne ien fan opportuniteit. Wurden as ‘útsûnderingswetjowing’, ‘federalisme’ ensafh. moatte dus op har saeklike ynhâld hifke wurde en yn de diskusje frij bliuwe fan gefoelswearde.