De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 3]

Dam Jaarsma:
Ut de skiednis fan in spyldoaze.

Hjoed hat myn freon ôfskie fan my nomd. Hy is de safolste. Is it libben winliken net ien oanhâldend ôfskie nimmen? En eltse kear al wer oan lit it in pine nei, krekt as wurdt der hwat fan jin ôfskuord. Ik sil him misse. F'ral syn rêstige stim en syn myld oardiel. Hy wie altyd deselde. It hiele hûs haw ik mei him trochwest. Ek op 'e souder by de âlde, roune tafel ha wy stien, dêr't er ris in pear aquarellen skildere hat. Syn each foel op 'e spyldoaze, in ding noch út 'e foarige ieu, fan glêd hout mei op it lid in hoanne skildere, dy't troch de tiid al heal útwiske is.

‘Hwat ding hast dêr?’ frege er nijsgjirrich.

Ik lei it him út: ‘Dy hat hjir al tiden stien’.

‘Dat ding moast ik mei ha’, sei er, ‘foar Elske. Dan wie dy yn 'e wolkens!’ Elske, syn dochterke, soe yn it greate, holle hûs op 'e bare romte net folle fortier hawwe. Dy spyldoaze.... En hy sette him oan 'e gong troch it hendeltsje in kearmannich hinne en wer to dwaen. De toanen fan in aria út 'e Faust fan Gounod pinkelen oer de souder.

Ik liet him útprate, mar skodholle.

‘It is in âld erfstik!’

‘Erfstik? It stiet hjir ommers foar âld blik op 'e souder. Net ien docht der hwat mei. En foar ús Els....’

En wer folge der in waerm pleit oang'eande it nut fan sa'n spylding foar syn dochterke.

‘Lien it my dan in skoftsje’, bisleat er.

Mar ik wegere. ‘Ik kin der net fan ôfsjen’, sei ik. ‘Us mem wie der mâl mei.’

De aria wie útrekke, in mars sette yn.

‘Ja’, sei er, ‘dan is 't hwat oars.’

* _* *

Myn freon is nou fuort, ôfreizge nei it Suden ta. It is al let op 'e joun, tsjin tolven, ik sit allinne yn 'e wenkeamer ûnder it dimmene ljocht fan in skimerlampe. Njonken my oer 'e groun stiet de spyldoaze. Ik haw him net spylje litten fan 'e jouns, mar myn gedachten geane nei myn freon en it lytse famke, dat dêr wenje sil yn dy greate, stille

[p. 4]

keamers. It is net in sterk bern. Ik fiel my iensum. Wer is der ien út myn libben weigien, sa njonkenlytsen bliuw ik lykme allinne oer. De spyldoaze spilet my hwat yn 'e mage om. Hie ik it rjocht to wegerjen?

Foar my op 'e tafel lizze de mémoires fan ús mem. Ik haw se wol earder lêzen en eidzje nou jitris oer hwat hja oer dy spyldoaze sein hat:

15 July 1898.... Fan 'e moarn by mem en dy's thús haw ik de spyldoaze sjoen! Ik stevene der fuort op ôf om him oan to setten, ik moast dy klanken út it forline wer ris in kear hearre! En wylst ik dêr sa op 'e knibbels by siet, fornaem ik net iens, dat heit der ynsetten kaem.

‘Hester’, sa formoanne er earnstich, ‘dû bist nou troud en dû moatst dy net mear oanstelle as in bern.’ De âld skoalmaster forjit dat er sels oars alle greate minsken as bern bihannelt en se ek as sadanich biskôget. In kwael, dy't mear skoalmasters hiem ha. Hwat hie ik him graech by de flippe fan syn jas beetpakke wold, mei him yn 'e rounte slierd. Hie it pake west....

Heit hat nammers wol in bytsje gelyk as er der op út wol, dat ik op de earnst fan it libben net genôch achtslach.

Mar dy spyldoaze hat my sa bliid makke! O, dy earste kear, dat ik him seach, it forjit my nea wer. It wie to Wierum, by pake en beppe, in pear kear yn it jier rieden wy dêrhinne yn it reau, mei twa hynders der foar. Yn 'e Falom rêstten dy út, dêr krigen Date en ik kâlde sûkelademolke to drinken. In man wenne dêr yn dy herberge, dy fortelde altyd fan 'e stjerren.

En hwat wie it in sensaesje to riden troch de stêd Dockum! Date en ik hong'en elk oan in kant ta de wein út om to sjen nei al dy hege huzen en it drokke fortier. Ienris rôp in Dockumer juffer mei in platsjesaeijer fan in hoed op, dêr't binei de hiele Prinsetún boppe op siet, ús ta: ‘Wat binne jimme toch nieuwskierig, kinders!’

Pake stie stéfêst op e sédyk mei syn fierrekiker nei ús út to sjen. Krige er ús yn it fizier, dan gyng der in seintsje nei it hûs en de kofje stie yngetten foar ús as wy oanlânnen. O, dy keamer fan beppe op moarntiid! It moaije, frjemde ljocht op 'e ivoarkleurige bitimmering, dêr't de glêzen porsleinkast tusken blonk, dy't in mearke fan âld porslein en sulver bifette. De ikelglêdde roune tafel mei de fjouwer swiere krûme bearepoaten. It blomd-Ingelske théreau spegele der yn. Noch sjoch ik beppe sitten, sa steatlik yn har

[p. 5]

âlde dracht. It brede gouden earizer mei de mûtse om it weardige oantlit. Twa fearren op 'e foarholle, twa mûtsespjelden, twa earbellen, in tûkje as doekspjeldtsje, allegearre fan diamant. Dat spul droech hja allinne mar by feestlike gelegenheden, en as sadanich waerd ús komste sjoen.

Op in moarn yn 'e hjerst, doe't der giele blêdden fan 'e linebeammen om it hûs hinne leinen - it wie it iennige hûs mei beammen - krig'en Date en ik elk in stove fan sûkelarje mei in têst der yn fan grien sûkerguod. Wy krigen altyd itselde, omdat wy twillingen wienen. Myn stove rekke to fallen. Myn guod gyng altyd stikken, Date sines bleau hiel. Ik wie in rosbeijer. Fansels, ik skriemde, ik wie doe fiif jier âld.

By dy gelegenheit naem pake my by de hân en laette my nei de brânkast, dy't yn 'e hoeke njonken de skoarstienmantel stie. Immen hie dêr in doaze boppe op set, dêr't in kleedtsje oer hinne lei. Dat kleedtsje naem pake der ôf, it lid kaem omheech to stean, hy draeide trijeris oan in hendel, en sjoch, dêr kamen klanken, in fleurige, loftige Dútske meldije. Ik tocht oan gjin stove mear. Dy hiele deis ha wy pake om 'e holle seurd en de goede man hie as oargeldraeijer in deihier fortsjinje kind. Wy krigen nea ús nocht fan 'e muzyk. Date en ik stienen op 'e teannen foar de brânkast.

Hwat hat dy doaze sûnt dy earste kear dêr oan 'e sékant faek foar ús spile!

De lûden fan 'e spyldoaze fierden myn tinzen fan 'e moarns daliks nei Wierum ta, nei dy keamer mei fjouwer greate finsters.

2 April 1913.... Ik haw de spyldoaze nou al in jiermannich hjir op 'e souder stean, en frjemd, it sil noait in kear misse, elts jier as de souder himmele wurdt en hy komt de faem troch de hannen, dan wurde de âlde fine, heechheldere klanken útstjûrd en it húshimmeljen giet der suver lichter troch. Hjoed lykwols stimden dy lûden my hwat wémoedich. Bûten winkt de maitiid. De loft is klear en suverblau, alle lûden fan fierrens komme oer troch it iepene dakfinster. De bjirketûken komt hiel tear en dizenich grien om hinne....

By it hearren fan in wyske fan Mozart kamen my sa mar de triennen yn 'e eagen. Ik lykje wol net wiis - in maitiidsg'oarre....

* _* *

[p. 6]

17 Augustus 1920.... Lytse Sibe, ús buorjonkje, hat de spyldoaze ûntdutsen. Hy kraeide as in hoanne, doe't er Bokke op it lid gewaer waerd. Gau die er him iepen, mar lûd joech er net. Ik haw him doe efkes foar him oan 'e gong brocht. Doe't ik syn forhearde eachjes seach en it wiid-iepen mûltsje, haw ik him heech boppe myn holle tild en ik haw him wol fiif kear patte.

Us bern hawwe har nocht al lang fan 'e doaze ôf....

* _* *

12 Oktober 1930.... O, o, hwat ik hjoed fortoand ha! De kleur rint my nòch nei de wangen ta as ik der oan tink. Us feint Heine giet op it dounsjen en nou woe syn kammeraet Herman, dy't dy jouns forhindere is, it wer fan hìm leare.

‘Frou’, frege er my, ‘dy âlde spyldoaze, dêr kin men by dounsje, net? Dat hat de frou ús wolris forteld. Soenen wy dy op 'e telle ha meije?’

Dêr wie ik daelks foar to finen en ik helle him gau fan 'e souder ôf en liet de beide jonges dounsje. It lûd klonk wol hwat skruten yn dy holle rûmte.

Ik wie to nijsgjirrich om my by myn wurk to hâlden. Altomets kipe ik ris om it hoekje fan 'e doar en dêr seach ik hoe't Heine syn kammeraet al mar weroan de walspas foardie. Mar hy krige it net rjocht ûnder 'e slach. Wie it net raer? Ik koe it net langer oansjen sûnder to helpen, dat ik der hinne en ik krij ús feint beet. Ik sei tsjin Herman: ‘Moatst mar ris sjen hoe't wy it dogg'e’, en dêr swierden wy togearre oer de telle op 'e mjitte fan in Donauwalzer, dêr't wy de skrale klanken mar justjes fan hearre koenen.

Wy wienen ien en al earnst.

‘Noch ris!’ rôp Herman, doe't it wyske út wie en fannijs sette er de spyldoaze oan. En dêrnei bisocht ik it mei him, wylst Heine taseach. It gyng mar skoan....

Mar o minsken, doe gyng' de doar iepen en dêr forskynde masters frou. Koe it mâller? Har eagen draeiden fan 'e iene nei de oare, hja wist net hwat hja der oan hie en hat grif in amerij yn 'e forbylding west, dat it alteast my, âld sloof, yn 'e plasse slein wie. Ik sonk hast troch de groun! Mar hwat docht my dy smycht fan in Heine? Hy slacht masterske de hân om 'e mil, en dêr giet it hinne. Twa dounsjende pearen sweve oer 'e telle op 'e swiete wals-

[p. 7]

meldijen fan Johann Strauss. Doe't de doaze útspile wie, koene wy it amper op fuotten hâlde fan it laitsjen.

Ik haw masterske it gefal útlein en yn 'e keamer by in pantsjefol thé ha wy der jitris smaeklik om lake. Mar o, hwat haw ik my skamme! Dit hie ús pake nochris bilibje moatten, de biis!

Ik haw nyskes foar de spegel stien. Myn hier wurdt al knap wyt. Ik bin al in jier oer de sechtich hinne. Ik moat sok ding net wer by de ein ha.

* _* *

Deselde deis, joun.... Herman en ús Wytske (de jongste) hawwe fan 'e jouns togearre oan it walsen west yn 'e greate keamer. Hy hat de slach nou aerdich to pakken, hear! Ik haw der by spile op 'e piano. In tige rêdde wals fan Waldteufel. Frjemd, dat myn fingers like linich bliuwe. Mar se moatte my net mei steps en tango's oankomme. Dat rhythme is my to stjitterich. (Ik haw de bern de krúspolka leard, mei bihelp fan 'e spyldoaze. Hwat bin ik hjoed los!)

* _* *

12 Maeije 1948.... Date hat hjir in deimannich west. Hwat wurdt er âld en skrael. Mar it hert bliuwt jong, seit er. Wy hawwe nou de 70 to pakken, de langste tiid ha wy hjir west. In soad âlde ding'en fan it forline ha wy ophelle togearre. Hwat wit hy alles noch goed. Doe't syn each tafallich op 'e spyldoaze foel, fortelde hy my dat dy doaze in jier lang alle dagen spile hie foar in fanke yn Wierum, dat de tarring krige. Pake hie him der hinne brocht en doe't hja forstoarn wie, wie de doaze wer by him brocht. It hie foar har sa'n noflike ôflieding west, sei de mem....

Ik haw dy âld spyldoaze der noch leaver om....

* _* *

Fierder geane de birjochten oer de spyldoaze net. Nammers, ek de mémoires sels hâlde datselde jiers op.

Ik liz de skriften oan kant.

Myn bislút stiet fêst.

Moarn giet de spyldoaze it Suden yn, nei Elske ta.

Hy hat hjir útspile....