De Tsjerne. Jaargang 6

[p. 65]

Dr. Johann Lentner:
Georg Trakl.

Georg Trakl kaem op 'e 3de Febrewaris 1887 as bern fan in wolstelde Salzburger boargerfamylje to wrâld. Hy waerd opbrocht yn in formidden ryk oan kunstsin; yn syn âldershûs waerd er wol wakker oantreastge ta warberens yn it geastlike, mar it joech him to min oan leafde en bigryp. Allinne syn forbounens oan mem en jongste suster hie it hiele libben troch in sterke ynfloed op him. Sa stie der dan yn 'e exaltearre utering fan in proazastik út letter tiid: ‘yn donkere keamers forstienne it antlit fan 'e mem en op 'e jong'e woech swier de flok fan it ûntaerde skaei....’ Dat lêste wurd doelt net allinne op de eigen famylje, mar hat ek it bisef yn, dat er him erflik bilêstge wit as erfgenamt fan in âlde, wurge kultuer. Ut sykte, forskrikking, tsjusternis riisde as in ljochte ingel de treastlike forskining fan syn suster op.

Mar de sa tige fyn fielende jonge hie in sterk gestel ta syn foldwaen. Bispoun yn syn dreamwrâld koed er op skoalle yn it earstoan mar amper meikomme, joech doe de stúdzje oer en waerd learling-apteker. As skoaljonge al hied er kunde hawn oan in apteker, dat sadwaende hied er yn syn jonge jierren ek al it gebrûk fan bidwelmjende forgiffen kennen leard, om út syn ynderlike bitizing en swierrichheden wei to flechtsjen yn 'e sillige foarsmaek fan 'e dea, yn biwustleaze tsjusterens fan 'e geast.

De skrutene en minskeskouwe jongfeint waerd fan sterke hertstochten riden. ‘Hass verbrannte sein Herz, Wollust, da er im grünenden Sommergarten dem schweigenden Kind Gewalt tat, in dem strahlenden sein umnachtetes Antlitz erkannte. Sein Haupt verbrannte Lügen und Unzucht in dämmernden Zimmern....’ It slavyske bloed, dat er fan syn mem oerkrige hie, joech him in swiersettige ynslach en troch syn schizoide wêzenstrekken kipte hy der út by oaren fan syn jierren. Sa waerd er in aparten-ien, dy't al yn syn iere jonkheit mei selsmoartplannen omtyspele; dy't yn kunstmjittige fordôving ûntwyk socht tsjin de oanstoarmjende fizioenen fan syn geast.

De Frânske tael en literatuer wied er fan syn jonge jierren ôf mei bikend. Sa rekke er ûnder bislach fan Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, de Naturalisten en fan Nietzsche. Hy

[p. 66]

stelde syn siel wiid iepen foar alle lijen op dizze wrâld en foar alles hwat singelier en syklik wie. Syn oerprikele forbylding boarte mei de grouwélichste misdiedeh (oan in poppespul ‘Ritter Blaubart’ docht dat wol bliken) en yn syn leafde foar de lytse fortrape meiminsken hat er suver hwat wei fan ien fan dy eigenaerdige jongfeintefigueren út 'e romans fan Dostojewski; hy makke fakentiids ek de nacht ta dei, joech him oer oan nachtraverijen, sûperijen en huorkerijen, om dan wer yn in oankomst fan Franciskaenske frommens mei in frommeske út 'e huorrewyk it lêste to dielen. Nei syn leartiid gyng er nei de Weenske universiteit, makke syn pharmaceutyske stúdzje dien en moast doe ûnder tsjinst. Hied er bytiden Salzburg yn in opstiging fan haet al de ‘forflokte stêd’ neamd, yn it greate Wenen fielde er him noch ûngelokkiger. De stêd bitsjutte foar him de bilicheming fan it kwea, dat him hjir út tûzen bleke troanjes oangriisde. Nauwerneed foun er treast by it weromtinken oan syn earder libben, as gjalpen fan stank en smoargens oer him hinne spielden. Sa seach er de stêd as in wyngert, forbarnd en swart mei hernen fol spinnen en yn syn fantasij kaem him in súdsé-eilân foar, dat strieljend as in forlern paradys mei feestlike preale de sinnegod ûntfangt.

Yn syn ynderlik skolpere in helske chaos fan rhytmen en bylden en by de minste oanlieding forfoel er ta krampen en delirium. De jonge man moast nou in birop kieze, omdat syn heit ûnderwilens forstoarn wie. Mar alle tinken oan in amt, dat needsaeklik omgong' mei minsken easke, wearzge him en alle bisykjen om in libbensposysje to groundearjen mislearre faek al fuort by it bigjin. Hy gong troch, mei alle giftige bidwelmingsmiddels syn sterke lichemskrêft to ûnderwrotten; dagen lang died er mei oan gastjen en brasjen en dan wied er wer skoften yn 'e sûs fan veronal en cocaïne.

As tweintichjierrige jongfeint hied er bikend:

Wir sind die Wandrer ohne Ziele,
wie Wolken, die der Wind verweht,
die Blumen, zitternd in Todeskühle
die warten, bis man sie niedermäht,

en de sin fan syn libben hied er foun yn 'e wurden: ‘Allinne hy dy't it lok leechleit, komt ta ynsjoch’. Dat wie it doel dêr't syn ûnophâldlik wifkjende en oan alles wanhoopjende natuer nei stribbe, wylst dy, barstendefol fan biweging en fizioenen, it iene gedicht nei it oare ta wêzen brocht. Einlings foun Trakls genius wurdearring troch de

[p. 67]

bikende criticus Karl Kraus en de dichter Hermann Bahr. De publicist Ludwig von Ficker printe geregeld yn it tydskrift ‘Der Brenner’ syn gedichten ôf en stipe de dichter ek hwat it materiële oanbilange. Oan ien wei djipper sonk er nou wei yn 'e poarperen tsjusternis fan 'e geastlike nacht.

Doe kamen de oanfallen lyk as yn Novimber 1913, doe't op dagen fan skriklike dronkenskip en swiermoedigens in veronalforgiftiging folge. Under de ynfloed dêrfan kaem de ûngelokkige ta it ynsjoch: ‘O, Gott, welch ein Gericht ist über mich hereingebrochen!....’

It like dat der yn 'e simmer fan 1914 bettere dagen komme soene. In útjefte fan syn wurken waerd taret en hy krige in fikse stipe oan jild. Doe briek de oarloch út en Trakl teach mei in ôfdieling hospitaelsoldaten nei Galicië, nei it slachfjild. Under de yndruk fan 'e grousume dingen dy't er dêr bilibbe en dêr't de slach om Grodek tsjûge fan west hie, krige er in senuwynstoarting. Hy waerd nei Krakau stjûrd om dêr de tastân fan syn geast ûndersykje to litten. Dêr forstoar er op 2 Novimber 1914 oan 'e gefolgen fan in forgiftiging troch in al to greate dosis cocaïne, dy't er ynnommen hie, lichtwol mei de bidoeling in ein oan syn libben to meitsjen.

*_**

It is de sinding fan 'e dichter yn elke ierdske wurklikheit God to sykjen, de wrâld fan 'e skepping to foroarjen yn in ideële wrâld. Georg Trakl wie steld yn in tiid hweryn't de civilisaesje, yn 'e foarm fan 'e chiliastyske forwachting, dat men yn it leauwe oan ‘de goede minske’ it paradys op 'e ierde organisearje koe, har greatste triomfen fierd hie. Mar de dichter seach dit bistean-yn-paradyslike-steat tròch as sinleaze mechanisearring en ûntflechte it yn ‘den Schlaf der weissen Gifte’. Hjir socht er forbining mei de oersteat fan 'e minskheit en merkbiet er de brokstikken fan in iepenbiering yn 'e foarm fan bylden. Mar ienkear wekke, dan sette in machtig'e tsjinstreaming yn, lyk as wetters út 'e djipte opwâlje as de welle iepenrekket. De tsjustere machten fan it ûnbiwuste, de bylden en foarstellingen, dy't ûnder de drompel bliuwe, de daemonyske oandriften wounen sà yn krêft oan, dat it like der op as soe de ljochtkant fan it libben, de tinkende geast, alhiel bilies jaen moatte. Dêr kaem by, dat him in smertlik leed tapart wie, dat foar him mar inkelde minsken ûnderfoun hiene, in smert dêr't de tael noch gjin wurden foar foun hie: in herteleed om de

[p. 68]

tobrutsenheit en de brekfalligens fan al it ierdske, de biseftheit ta in ‘forflokt skaei’ to bihearren, en it gefoel fan in hillige sinding, in wei fine to moatten dy't de djipte mei it ljocht forboun.

Dy sinding fan sines moast er troch alles hinne folbringe. Dichtsje to moatten wie foar him in flok; syn jefte in swier-weagende lêst. En dochs wie it dichtsjen de iennichste foarm dêr't er it feit dat yn syn bistean de dea en de ûntbining bigrepen wie, yn uterje en yn drage koe. Hwant hy fielde, dat it mei him op in ein roun. ‘Eh noch gestillt dein erst Beg'ehr, musst sterben gehn, musst sterben gehn’, stiet yn in gedicht út it jier 1907. Hy priizget de hearlikheit fan 'e iere dea en ûnder de twang fan syn dichterlike ropping swine syn forskrikkingen amper wei yn 'e swiermoedige muzyk fan syn fersen. Al syn poëzij draecht it merk fan 'e dea, mar it krús waerd as ljocht skonken oan ien, dy't djip iepenstie foar de tsjusternis fan 'e dea. En sa stoar de dichter de dea fan immen dy't offere wurdt en hy wist it.

*_**

Georg Trakl is lyricus yn ieren en sinen. Hwat biwarre bleaun is oan dramatyske fragminten (in ienakter ‘Totentag’, dialogen, ballade-eftich opboude toanielen út in trageedzje ‘Don Juan’, it niisneamde poppespul) hat lyk as ek syn proaza gjin selsstannige eigen wearde en wurdt krekt like goed fan 'e foarmprinsipes fan 'e lyryske poëzij, Melos en Rhythme, droegen.

Al syn wurken binne subjektyf en autobiografysk yn 'e folsleine sin fan it wurd. Oant yn 'e foarm en it rhythme ta wjerspegelje hja de hiele minske Trakl en der is mei rjocht op wiisd, dat it fêsthâlden oan 'e rymstrofen om sa to sizzen noch sokssahwat as in hâld jowt foar de ûnophâldlike forlokking fan 'e dea oer, wylst de rymleaze strofen fan syn lêste jierren jin noch mar oandog'ge as in útstekken fan de earmen foar de fal. Hjir foroaret de foarm fan de dichterlike utering. Iderkear greater wurdt de rykdom fan 'e fizioenen, faek kin hy der formeel gjin baes mear oer bliuwe, en, de dichter set simpelwei it iene byld oan it oare: pinsielstreek neist pinsielstreek.

Sa kin men de fersen fan de folwoechsen dichter sûnder muoite yn twa skiften yndiele. By it earste merkbyt men in foarse skildering fan 'e eftergroun en in fêsthâlden oan 'e reële wrâld, wylst it twadde inkeld noch koarte pregnante sinsdielen ken as útbylding fan 'e eschatologyske fizioenen.

[p. 69]

GEORG TRAKL.

[p. 70]

De wei fan dizze gedichten rint fan 'e hjerstige tsjoen fan 'e folheit, fan 'e barokke pracht fan Salzburg oer yn 'e uterste Godforlittenheit fan 'e greate stêdden mei har fizioenen fan ûndergong en forwurding en oer de fantastyske dreamen fan 'e dichtersinding fan de ‘Knabe Elis’ nei it skôg'jen fan 'e ein fan alle skiednis yn it ‘Abendländisches Lied’. Ut 'e djipte forskynt him it krús en út 'e krûtdamp fan 'e slach om Grodek komt de suster by de deade soldaten as forlossende ingel.

Kleuren hawwe foar Trakl biskiedende wearde yn seedlike sin: poarper is it lijen, de smerte, de wollust, it birou; grien en brún drukke hast altiten seedlik bidjer en forfal út; blau eangstme en geheim; wyt en rôze binne de kleuren fan 'e reinheit, it forlangen en de forlossing mids de ûndergongsbylden, fan 'e forlossing út 'e twa-geslachtlikheit fan 'e wrâld, dêr't Trakl de twaspjalt fan al it ierdske yn wjerspegele sjocht: ‘Aber strahlend heben die silbernen Lider die Liebenden. Ein Geschlecht. Weihrauch strömt von rosigen Kissen. Und der süsse Gesang der Auferstandenen.’

Trakls likenissen en bylden binne ienfâldich en keare iderkear werom. Syn lyryk liket, lyk as Ernst Jünger opmerkt, op it omdraeijen fan in toverkiker, dy't efter matglês yn 'e glâns fan it moanneljocht mar in mannich stiennen, mar dy echt, yn ientoanige configuraesjes herhellet.

Hoewol't dy bylden meastepart út 'e wrâld fan it sichtbere, ja, fan it deistige nommen binne, ûnderfynt, lyk as Rilke seit, ‘selbst der Nahestehende immer noch wie an Scheiben gepresst diese Aussichten und Einblicke, als ein Ausgeschlossener: denn Trakls Erleben geht wie in Spiegelbildern und füllt seinen ganzen Raum, der unbetretbar ist, wie ein Raum im Spiegel.’

Dêr libbet de minske yn in ‘blauwe grot’, op in ‘roeikjend libbensboatsje’, ‘ravens’ forkundigje ûnheil, ‘rotten’, ‘podden’, ‘melaetskens’ binne symboalen fan it kweade, ‘forstienning’ is de heechste trime fan it ûndergéan fan smerte, ‘swarte hynders’ forkundigje ûnheil en hommels forstjerren, ‘tsjerkhôf’, ‘lyk’, ‘wyld op 'e jacht forwoune’ binne bylden fan 'e ûndergong.

‘Wyn en brea’ dêrfoaroer binne foar de Protestant Trakl sakramentele tekens, binne foar him treast en heilswissichheit nei ‘friedloser Wanderschaft durch wildes Gestein ferne den Abendweilern heimkehrender Herden’.

[p. 71]

As treast yn 'e tsjustere nacht fan syn siel skoep Trakl de figuer fan de feint ‘Elis’, dêr't hy syn byld fan 'e forlerne ienheit fan it Godlike mei it minsklike yn útbylde. It is Adam yn it paradys. Mar it momint fan syn forskinen forwaeit, syn namme bitsjut inkeld mar mear in weromtinken en in fiere ôfglâns. It is in dream fan in elysysk goudene dei en om him hinne nacht en winter.

Syn eigen lot byldet Trakl yn 'e fig'uer fan ‘Helian’. De dichter waechst ta jongfeint op en syn swiere libbensgong troch it kwea fan 'e wrâld bigjint. Ek de dichter hat part oan har ûndergong, mar meidat er dy wytget, is er ôfskaet fan 'e wrâld, dy't him it kommende ûnheil net ergeret. In jongforstoarne freon winkt him fan 'e oare igge ôf. Helian is finzen yn 'e tsjusternis fan 'e dwylsin en fan 'e dea. Mar út it tsjuster fan it stjerhûs wurdt syn eachweid wiid en hy skôget de kommende forlossing: ‘Schweigsam über der Schädelstätte ôffnen sich Gottes goldene Augen.’

(Oersetting Dr. G. Dykstra.)