|
| |
| |
| |
Geart Jonkman:
De forlosser yn ‘De lytse trije romers’.
De 25ste Desimber fan it jier 1850, de moarns klokslach njoggen ûre, waerd Merten Merkuer loslitten út it tichthûs to Ljouwert.
Op 'e neimiddei fan deselde dei, it waerd al skimerich, dangele er stjerrend ûnwennich de stêd út, dy't him salang herberge hie. De Skrâns lei der treastleas en forlitten hinne, der foel in fine stourein, en dy't der net út hoegde, bleau thús.
Merkuer huvere, hy wie oan it hert ta kâld, kâld en wiet. De sniekwalster krong him troch de soallen en naden fan de skuon, dy't tweintich jier de tiid hawn hiene om folslein út to droegjen en to fortarren.
De huzen gappen him wantrouwich, ja suver fijannich oan mei har heechhertige hurde ruten. Der wie mar ien hûs op 'e hiele wrâld dat him jit feilich ta like, feilich en waerm, en dat wie it tichthûs. Hwerom hiene se fan syn libbenslang tweintich jier makke? De lêste jierren, doe't er wist dat it sa komme soe, hie er de wiken, dagen, ûren, minuten en sekonden teld, teld en birekkene, tûzenen kearen. En nou, nou't de doar foargbed efter him tichtfallen wie, nou wie er ûnwennich fan dat forskriklike gebou mei dy forskriklike cel, cel 98.
De moarns, op it Blokhûsplein, hie er war dwaen moatten om net to gûlen fan blydskip, doe't er foar de lêste kear it ratteljen fan de swiere kaeijen hearde. Doe wie de snie jit wyt, it kloklieden en it tsjerkefolk hiene him bitrouwen jown yn de frijheit. Hy hoegde mar mei to rinnen om ien fan harren to wêzen. Wit hoe lang hie er dêr stien foar de poarte fan it tryst gebou, allinne mar om sa ticht by de cel, de oergong fan de dea nei it libben, sa fyn mooglik to priuwen. Tweintich jier lang hie alles krekt oarsom west.
Twa lytse jonges, dy't oan it sniebaljen wiene, hiene him losskuord út dy dream.
Dy dêr, mei dy hege hoed! hiene hja roppen, wylst hja efter in lange âlde man oandraefden en wanhopich bisochten, him de hege hoed fan de holle to mikken. Hja hiene gjin stjûr yn de lytse hannen en de âlde wie fierder stapt, sûnder acht to slaen op de strobben. En doe hie
| |
| |
Merkuer ‘har’ sjoen. Yn gjin tweintich jier hie er in frou sjoen en doe, samar ynienen, seach er ‘har’. Hja hie it fansels net west, hja wie al tweintich jier dea, mar dochs like dat g'esicht en dat rizich stal as twa drippen wetter op har, dy't er formoarde hie. En sûnder it to wollen, wie er yn 't sok mei stapt, tusken it oare tsjerkefolk. Hy hie earst hwat oan de romte wenne moatten en de fuotten heech optild, as roun er op in oare planeet, dêr't de wet fan de swiertekrêft oars lei as op 'e ierde. Hy hie de eagen net fan har ôfhâlde kinnen, mar doe't er yn 'e Piperstrjitte útglied en mei de earmtakke tsjin dat hurdstiennen pealtsje sloech, wie er har kwytrekke. Hy hie doe lykwols noch de hope, har yn 'e tsjerke werom to finen. Op 'e efterste bank wie er delploft, mar nearne hie er ek mar in blink fan har sjoen. Wol fan dy âlde lange man. Dy hie doe in toga oan en klom it treppentsje fan de preekstoel op....
Merkuer stie by ien fan de lêste huzen yn 'e Skrâns. Alles hwat er dy deis ûnderfoun hie, kaem him wer yn 't sin. Hy seach himsels wer tusken dy oare minsken yn de tsjerke, it oargel spile.
Salang it oargel spile, gyng alles goed. Doe spriek de âlde doomny de seine út oer de gemeente en dêr nei sei er: Lit ús sjonge, fan psalm 98, it twadde en it fjirde fers. Psalm 98, cel 98, hy soe it nea wer forjitte. De doomny lies de fersen foar en ûnderwylst seach hy, de frijlitten finzene, it hear ris oer. En doe krige de ûnwennichheit him yn de bisnijing. De gesichten om him ta wiene kâld en sletten. It libben lei der op bistjurre. Hoe oars, hoefolle waermer en minskliker hie it net yn de kapel fan it tichthûs west! Hjir gjin blik fan bigryp. Gjin blink fan solidariteit. Net ienris de treast fan de uniformiteit. Neat oars as kâlde slettene gesichten, de risping fan mear as achttjin ieuwen kristendom!
Letter, ûnder it bidden, wie hja him wer yn 't sin kaem. En doe't de tsjinst dien wie, hie er by de doar op har wachte. Mar hja hie der net by west. Doe wie er troch de stêd swalke, ûren lang. By de Weaze hie er stien, dêr soe hja wol wer lâns komme, út 'e Piperstrjitte wei. Mar al hwa't kaem, hja net. Yn de sniekwalster, op it iis fan de grêft, hie er it stillibben sjoen fan jiske, stiennen, fodden en papier. Op 't lêst wie er fan kjeld en ellinde mar wer nei 't Blokhûsplein roun en hie oan de skille lutsen fan it tryst gebou. Mar de man, dy't oars noch wolris in goed wurd
| |
| |
foar him hawn hie, frege kâld oft er gading makke oan in plakje to Frjentsjer.
Tweintich jier lang wie er mei soarch, ja mei arguseagen biwekke en nou't er der wer yn woe, foar in deimannich, waerd er as in houn fuortjage. Dat hearde by de maetskippij, likegoed as dy tsjerkefol kâlde slettene koppen. Likegoed as dy jiske, dy stiennen, fodden en kladden op it iis fan dy smelle grêft. Likegoed as it tichthûs sels. Frjemd, it tichthûs hearde by de maetskippij, mar dy't der yn sieten, wiene út de maetskippij keard, út de circulaesje nommen, lyk as âlde munten. Hy hie tweintich jier út de circulaesje west, tweintich jier ynsté fan libbenslang, om't er goed oppast hie. Sawntûzen, trije hûndert en fiif dag'en.... hûndert fiif en sawntich tûzen, trije hûndert en fyftich ûren.... tsien miljoen, fiif hûndert njoggentjin tûzen en twahûndert minuten.... seishûndert ien en tritich miljoen.... Mar hwat bistinde er yn fredesnamme. Hy wie de stêd al gâns in ein út, it wie sa goed as tsjuster. De beammen bylâns de strjitwei linen tryst tsjin de swarte loft, hja skriemden fan ellinde en ûnwennichheit, lyk as hy. Mar hy skriemde sûnder triennen. Hy fielde neat mear, gjin kjeld en gjin wiette, gjin honger en gjin toarst, hy wie dea, mar wist it allinne net.
Doelleas dangele er fierder, hy hie gjin gefoel mear. Hy wie allinne mar wurch, ôfgryslike wurch....
Lang om let kaem er by in tropke huzen, alhiel tsjuster oan de bûtenkant. Lykwols, in eintsje fierder, barnde earne in ljochtsje. Hy stroffele der hinne en doe't er tichterby kaem, seach er dat it in herberch wie. Soene der minsken wêze? Hy treau syn gesicht tsjin it rút. Op 'e taep stie in tútlampe, dy't flikkere en frjemde spoekerige skaden op it lewant smiet. Merten Merkuer huvere, der wie hwat yn dy jachtweide dat him net oanstie, dat him bineare, hwat demonysks, hwat lugubers. Hwat it krekt wie, koe er net sizze. Hy moast hjir wei, sa gau mooglik; drave sa hurd as er koe. Mar hy koe net drave en net fan 't sté komme. In frjemde, suver hast ûnnatuerlike nijsgjirrichheit houd him yn de ban. Ynienen seach er twa eagen, dy't him út it healtsjuster stiif oanstoarren. Hy woe in skreau jaen, mar krige gjin lûd oer de lippen. Doe seach er in hân út it tsjuster kommen, in brede hân mei koarte, stompe fingers, dy't nei de doar wiisden. En ear't Merkuer der erch yn hie, hie er de klink fan de doar yn de hân en stoep er de her- | |
| |
berch yn. Hy harke forheard nei syn eigen frjemd en heech lûd, doe't er sokssahwat stammere as ‘goejoun’. Joun, sei de man. En, doe't Merkuer swei: Jo hiene better dien en bliuw thús mei sok waer, en dat op 'e earste krystdei.
De man hie in swiere holle stim, hy spriek mei in eigenaerdige klam, as hie elk wurd twaderlei bitsjutting. Yn it giele suterige ljocht fan de tútlampe like syn hier roetswart. De lofter wynbrau roun fan de noaswoartel skean omheech, de rjochter wie normael. De man hie in groede op 'e foarholle yn 'e foarm fan in sichte of in fraechteken. De eagen wiene, yn fûl kontrast mei it donker uiterlik, ljocht blau, blau of grien, dat koe Merkuer net alhiel ûnderskiede.
Ik sei, jo hiene better dien en bliuw thús mei sok waer, sei de man.
Ja, siz dat wol, sei Merkuer, wylst er in stoel by de kachel loek. Doe gyng' er sitten, de rjochterearm lynjend op in greate roune tafel.
Hwat sil 't wêze? frege de kastlein.
Jow my mar hwat, in bearenburch of sa, en ik wol aenst graech in hap ite.
Dan sil ik it fanke warskôgje.
Hy die de doar nêst de taep iepen en rôp: Komst hjir even?!
Doe sette er in romer foar Merkuer del, en geat dy fol.
Mei in gefoel fan wearze seach Merkuer nei de koarte stompe fingers.
Bûten gûlde de wyn troch de keale beammen, de rein sloech út en troch fûl tsjin de glêzen.
It is moardnerswaer, sei de man.
Merkuer seach hoe't de grouwe fingers om de flesse leine en huvere. Doe gyng de doar nêst de taep op en in donkere rizige faem kaem der yn. Mei in slach sette Merkuer de romer del. Hja wie it frommis fan de moarns.
De faem seach him oan, as wie er in geastforskining. Goe-goe-joun, stammere hja.
Hwat dochst nuver, sei de kastlein.
O neat, ik tocht, ik miende.... hat heit roppen?
Hwat tochtstû?
Nou, ik tocht, ik.... hwat ik heit forteld haw, dat lyk.... dy man dy't sa 'n soad jild by him hie, dat forskriklike yn 'e kelder fan fannacht, dy man like krekt op mynhear....
Gekheit allegearre. Mynhear wol hwat ite.
Hwat sil 't wêze, mynhear?
| |
| |
Brea mei bakte aeijen en bret spek, sei Merkuer yn 't wylde wei, om syn oerstjûrens net skine to litten.
It fanke fordwoun wer.
De kastlein hie in eigenaerdige gloede yn de eagen.
Merkuer dronk it oerskot út de romer en fage mei de hân de drank dy't er by it delsetten motte hie, fan it tafelblêd.
De jouster klok, dy't earne yn in tsjustere herne hingje moast, hy koe him alteast net sjen, tikke droech en somber. Sa moast in ta de dea foroardiele it slaen fan syn hert hearre, in ûre ear't de stap fan de cipier him de tiid oan sei.
It fanke lêst tofolle, sei de kastlein. Hja hat fannacht in binaude dream hawn.
O, in binaude dream.
Ja, ik soe immen formoarde ha en it lyk letter ûnder de keldersflier bidobbe.
It lyk fan de man, dy't op my like?
Ja, neffens it fanke dan. Wy hawwe in greate kelder, ûnder it hiele hûs troch.
Soa, o ja.... in greate kelder sizze jo.
Op dat stuit kaem it fanke der wer yn. Hja sette de tafel oan en sei, doe't hja ré wie: Ik hoopje mar dat it mynhear der likegoed om smeitsje sil.
Merkuer stammere hwat werom.
Doe sei it fanke: Ik gean nei Rins ta, heit.
Moai.... en tink om 'e tiid.
It wie krekt oft de kastelein bliid wie dat it fanke de doar út soe.
Ik sil de blinen tichtdwaen, sei er.
O, sei Merkuer.
Ja, ik mei der net oer dat eagen, dy't ik net sjen kin, my sjogge.
Hy die de blinen ticht en sei doe: Jou honger falt hwat ta, tinkt my.
Merkuer koe der gjin byt troch krije. It wie krekt as waerd him de kiel tichtknypt.
Jow my earst noch mar in slokje, sei er, mei alle gewelt sa ûnforskillich mooglik. Hy wie stjerrende binaud en woe wol ta de doar útstouwe. Mar it wie krekt as siet er oan de stoel fêst. Hy bisocht de lege romer op to nimmen, mar syn earm wie swier as lead. Hy woe roppe, mar de tonge siet him fêst oan it forwulf.
De kastlein geat de romer fol en seach him oan mei eagen
| |
| |
dêr't habsucht yn lei, habsucht en waensin.
Mei greate ynspanning slagge it Merkuer de romer oan de mûle to krijen. Hy slokte de drank troch as in rau stik fleis.
De kastlein naem de tútlampe yn 'e hân.
Jo hawwe to lang mei de lege mage roun. Jo moatte jo hwat forstappe, sei er. Wolle jo my even byljochtsje? Ik moat in fet fol brandewyn út 'e kelder hawwe.
Hy treau Merkuer de lampe yn 'e hân. Doe loek er in lûk iepen yn de flier.
Kom mar even mei, sei er. Syn stim wie freonlik ynienen, to freonlik. It fanke lêst tofolle, forfette er. Komme jo even mei de lampe?
Hy fordwoun yn it gat. Merkuer woe net yn 'e kelder, mar in geheimsinnige macht dreau him fan de stoel ôf.
As jo de boppeste trime mar ha, sei de kastlein, dan giet it fansels.
Merkuer taestte mei de rjochterfoet nei de boppeste trime. Doe nei de twadde, de tredde.... Syn skouders wiene noch krekt boppe de flier. Hy hearde it hymjen fan de man ûnder him.
Op dat stuit waerd de bûtendoar op dien. In fleach wyn flapte it ljocht út. Fan skrik liet Merkuer de lampe falle en mei in kletterjende slach sloech it ding op de keldersflier.
De kastlein flokte sêft, mar sa kâld, dat Merkuer it bloed yn de ieren stive. Doe stoude er nei boppen, stroffele en kaem op 'e knibbels to lânne.
Yn 'e herberch waerd in swevelstok oanstrutsen. Der stie in slanke rizige jongkeardel oer de flier. Hy helle in kears út 'e bûse, stiek dy oan en sette him op de roune tafel.
Krekt op tiid, sei er, wylst er in sit naem.
De kastlein bigoun sa lûd en godslesterlik to flokken, dat Merkuer de fingers yn 'e earen treau.
De frjemdeling bleau rêstich sitten en glimke him freonlik ta.
Yn 'e kelder klettere fannijs hwat oer de groun. De kastlein flokte sa ôfgryslik, dat it jin troch alles hinne gyng.
Dat wie it mes, sei de frjemdeling sêft.
It mes? sei Merkuer, dy't in gefoel hie as soe er elk momint wekker wurde út in forskriklike dream.
Ja, it mes. Komme jo hjir mar hwat by my oan 'e tafel.
Fannijs bigoun de kastlein alderheislikst to flokken.
| |
| |
Lit dat lûk even sakje, sei de nije gast.
Merkuer lei jit op ien knibbel, mar der waerd ûnder him sà flokt, dat er him net forwege doarst.
Doe roun de frjemdeling nei it keldersgat en liet it lûk sakje. Hy loek Merkuer oan de earm oerein en naem him mei nei de tafel.
By it ljocht fan de kears seach er de eagen fan de jonge man. Dy eagen hie er faker sjoen, mar hwer, dat woe him net yn 't sin komme. Yn it tichthûs? Alle eangstme foel ynienen fan him ôf. It wiene waerme rêstige eagen, griis sa to sjen.
Kom sei de nije gast, wy moatte mar in slokje hawwe. Hy helle der in romer by, geat beide fol en houd doe syn glês omheech.
Op dyn frijheit, sei er, en hy knipere ûndogensk mei it iene each.
Merkuer stjitte de romer tsjin sines.
De kastlein flokte op dat stuit sa hurd, dat it krekt like, as siet er ûnder de tafel.
Swij! sei de jongkeardel.
It waerd opslach stil.
Hwerom op myn frijheit? frege Merkuer.
Hwerom net?
Witte jo dan dat ik út it tichthûs kommen bin, hjoed?
It docht der neat ôf en ta, hwer't immen weikomt, hwer't er hinne giet is wichtiger.
Hat bidoele jo?
Nou, de kastlein komt aenst wer út 'e kelder.
De kastlein?
Ja, hwa oars? Elk wol op 't lêst syn frijheit ha, hwerom hy net? Haedsaek is net dat er út de kelder komt, mar....
Op dat stuit waerd it lûk stadich en kreakjend yn 'e hichte treaun.
De frjemde gast houd jitris de romer heech en sei: Op 'e frijheit.
De donkere holle fan de kastlein kaem boppe it keldersgat út. Hy draeide it gesicht nei harren ta. It like âlder ynienen en tige wurch. De frjemdeling knikte de kastlein freonlik en fleurich ta. Doe roun er ynienen nei de doar en sei, wylst er him mei de klink yn 'e hân jit ienris omdraeide: Jimme rêdde it nou wol, ik lit myn kears hjir stean, goejoun!
De doar foel sunich ta, de wyn hie him hwat deljown,
| |
| |
sa't like. De kastlein treau it lûk fierder omheech en stoep oer de flier. Hy hie in flesse ûnder de earm.
It fanke sil aenst wol gau werom komme, sei er. Ik haw dat fetfol brandewyn mar stean litten, forfette er sêft, wylst er mei de mouwe it spinreach fan de flesse fage. Sjoch, hjir haw ik hwat bysûnders, in oerâlde edele wyn. It is op 't lêst ek krystfeest joun.... krystfeest yn ‘De Lytse Trije Romers’.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd