De Tsjerne. Jaargang 5

[p. 337]

[Nummer 11]

Sj. van der Schaaf:
Ype Poortinga as proazaist.

Dat in skriuwer omskeakelt fan poëzij op proaza, is gjin ûngewoan forskynsel. De spontanens fan de jeugd hâldt almeast gjin stân; it libben, earst sa lokjend en geheimsinnich, jowt him del yn fêste en fakentiden nuodlike banen; de gedachten dy't as bûnte flinters om jin hinne wjokkelen, oarderje har; der bliuwt faeks in ljochte kym en in liedende idé en in sfear dêr't men jin yn thúsfielt, mar de geast dounset net mear as in ûngeduldich hynder, Dan is it gjin wûnder dat de poëzijboarne net mear springt. Dan is de tiid ryp foar dreger wurk, foar greater concepsjes. En om't it epyske fers hjir net wol, smyt men jin op de roman.

Nou is ‘Elbrich’ net Poortinga syn earste proaza. Yn de Frisia-rige is alris forskynd de novelle ‘Noedlik Doel’. Great wurk wie it net, al siet der wol hwat dramatyk yn en moast de soarch, dy't oan 'e tael bistege wie, wol opfalle. Dy soarch kin yn 't ginnerael yn Fryslân gjin sprekken lije. Binammen de novellisten sloegen der wolris in slach nei en hiene dan it grou yn as in man as Jan Hof harren de earen wosk. Dy man, seinen hja, sjocht de foarm en net de essinsje. Dêr siet wol hwat yn; mar minder as hja tochten. Hja seagen oer de holle dat der gjin greate literatuer is sûnder greate styl. En styl is foarm. Sublime gedachten kinne toneate gean oan de ûngelokkige foarm dêr't hja yn utere wurde. Oerflakkichheit oarsom kin wearde krije as men har klaeit yn sublime foarm. Dat wurdt wolris forgetten, binammen yn Fryslân.

Ype Poortinga docht flyt op syn proaza. Soms priuwt de lêzer yn syn wurdkunst de klassiken; it suggestive rhythme, dat oant hjoed de dei ta safolle minsken yn syn ban slein hat. Is it mei de klassiken yn in party gefallen net sa, dat de ynhâld fier by de foarm binefter komt? Poortinga wit dat wol. Hy wit ek dat hy yn Fryslân wennet en dat it Friezen binne dy't syn wurk lêze moatte. Sa is ‘Elbrich’ in soarte synthese wurden; in histoaryske roman, moai unyk yn de Fryske literatuer. Nou is de Fryske literatuer wierliken net sa alsidich, dat foar elk

[p. 338]

nij boek wol in precedint of in pendant oan to wizen wêze soe. Mei oare wurden; dy konstatearring ‘unyk’ seit net sa folle. Mar dochs wol hwat.

Hwant histoaryske forhalen binne der genôch forskynd yn it Frysk. Men hoecht der de tiidskriften, binammen út de foarige ieu, mar op nei to slaen. De kunst fan Van Lennep en Bosboom-Toussaint hat hjir mear as in swakke echo foun, al forwaerd dit genre hjir almeast ta milieuskildering. Hwat eftergroun wêze moast, waerd haedsaek; en de skriuwer koe net slimmer kompromittearre wurde as mei it biwiis, dat somlike skiedkundige of geakundige feiten net mei de wierheit strykten.

Fan dizze âldfrinzige romantyk hat Poortinga him wol losmakke. Dat er him tige ynwurke hat yn de tastannen fan de sechtjinde ieu, dêr't ‘Elbrich’ yn spilet, blykt hast út elke blêdside; mar hy hat der nei stribbe, de geast fan dy tiid to forstean, hwat folle wichtiger is as it soarchsum forantwurdzjen fan elk histoarysk détail. It wie in tiid fan greate foroaringen. De Herfoarming briek har baen, de wittenskip makke redde fuortgong; it folk emansipearre him fan it midsieuske tinkskema. Der wie roerigens yn de minsken en de maetskippij. Dêr blykt wol fan yn ‘Elbrich’; mar net yn de dramatyske styl fan de roman. Earder sjogge wy de útwurking der fan op 'e lytsere mienskippen, op de inkelde minsken. Gjin fjildslaggen of oare heroyske fjochterijen; wol de lytse striid: ‘grins-incidinten’ en stadich mei gewelt of driging mei gewelt har baenbrekkende foroaringen.

‘Elbrich’ is skreaun yn de ik-trant; de ‘ik’ is Alef Aylva, in aedlike Fries, dy't syn libbensforhael docht. In helt is hy net; nammers komme der yn dizze roman gjin helten foar. De tiid wie oars as de tsjintwurdige en de gedachtewrâld wie in oare, mar de minsken wiene net better of minder as hjoed de dei; ek net lytser of greater.

Dit is it moderne momint yn dizze histoaryske roman. De romantyk is fol trots op en fol wémoed oer hwat west hat. Poortinga lit de sechtjinde ieu net greater skine as er is; en de wémoed van Alef Aylva oer syn mislearre libben is de wémoed fan alle minsken troch alle tiden, dy't as it joun wurdt, steane by de ruïnes fan har loftkastielen. Alef Aylva kriget it tawurd fan in aedlike faem, mar it rint út op in proces ynpleats fan op in houlik; hy wurdt biëdige as grytman, mar kriget it ampt pas as de

[p. 339]

omkear yn sicht is, in healslachtich man, to slop foar de âlde en to heal foar de nije styl, dy't mei gauwens flechtsje moat. En it wichtichste: hy fynt Elbrich, de faem fan syn dreamen, al hjit hja dan oars, en forspilet har troch eigen swakte en eigen leffens.

Is it wier, dat it forhael tofolle driuwt op de fraech, hwêrta in boask nei de âlde trant bynt? It is wolris sein; mar ik bin it der net mei iens. De tiid dreau nou ienkear op juristerij; midsieuske juristerij hast, dy't lykwols nou tsjinne om to ûntkommen oan midsieuske biningen en bigripen. Dit tinken yn bipaelde rjochtsbigripen heart by de tiid en is dan ek folle mear as dokumintaesje. Der is mear yn Alef Aylva syn forhael dat heart by de tiid: de anekdote, it stichtsjend forhael, it gelearde bitooch. Dat allegearre is net mispleatst yn ‘Elbrich’. It forhael giet sljochtwei fierder; efter it barren, de stream fan de feiten moatte wy de minske fiele, syn siel en syn herte.

Der binne op dizze manear yn de wrâldliterateur greate dingen birikt. Ja, einliken is eat pas literatuer, as der in wrâld leit efter it relaes fan de dingen dy't har sa stadichwei ôfspylje. En hjir kom ik wol ta in swak sté fan ‘Elbrich’. Alef Aylva is einliken in tragyske figuer, mar de suggesty dat er dat is, sjut tokoart. Wol wurde de lêzers fakentiden grypt troch in treflike sin, in stikje dichterlikwémoedige libbenswiisheit. Mar de ban bliuwt net. De ljochtbondel flitst al to gau wer oer in oar fjild. To min wjokt it needlot as in swarte fûgel boppe dit libbensforhael; en as de ein komt, dan is der by de lêzers gjin binearing, gjin meilijen, gjin bangens foar de lêste blêdsiden.

Der is noch wol mear swakkens. Is Alef Aylva sielkundich wol alhiel forantwurde? Komt er wol folslein út de ferve? Hwat foar wêzen is Anna Dekema einliken? Faeks is Willemke, alias Elbrich, wol de sterkste figuer; ek har byld lykwols hat swakke stéën.

Mar ik mei net to kritysk wêze. Psychologyske romans binne der net folle yn it Frysk. Poortinga hat it tominsten bisocht, en wy meije al bliid wêze, dat it him in stik hinne slagge is.

De proazaïst Poortinga hat in opmerklik stik bistien mei ‘Elbrich’. Lit ús hoopje dat syn hert iepen bliuwt en syn geast fetber foar oandwaning en taelskientme. Dan kinne wy fan him noch wol hwat forwachtsje.