|
| |
| |
| |
Fedde Schurer:
Bycht fan in forsetsman.
Frank Wilders, ‘GRENSCONFLICT’, A.A.M. Stols, 's-Gravenhage, 1948.
De meast lêzene boeken oer it forset hjirre binne al folle gearstald fan skriuwers, dy't de dingen sels net meimakke hiene, mar fan flitich stof sammeljen oergongen op flitich skriuwen, om ús yn in op wierheit groune relaes de dingen wer oarderlik foar eagen sette to kinnen. Dêr mei men om smele, dêr kin men om glimkje, it lân leit der nou ienris sa ta dat de iene sieddet en de oare rispet; dat de iene skiednis makket en de oare skiednis skriuwt. Yn dit soarte forhalen kriget meastal de helteforearing royael syn gerak. Dat leit yn 'e reden. It is oan de iene kant de boete, dy't de kunstner himsels opleit foar syn eigen tokoart oan dieden; oan de oare kant is it de winskdream, dêr't er de man yn sjocht dy't er sels graech wêze wollen hie.
Rekket der ris in forsetsman sels oan it skriuwen, dan pakt it faken oars út. Hja kenne de helt to goed, dat hja him noch forhearlikje en forduorsumje wolle soene. Reimer van Tuinen skilderet yn syn ‘Forgetten Post’ alderminst in helt sûnder freze en blaem; earder bringt er him yn it gerjocht as yn it pantheon fan de ûnstjerliken. Mar wylst forskate fan dy oare boeken, mei dy sterke stikken, allang forgetten en forjown binne, is dit ús bybleaun.
Net oars is it mei dizze komprimearre roman fan Frank Wilders, al forskynd yn 1948, en net iens sa tige opfallen. Hjir sprekt ek in forsetsman, dy't, doe't de oarloch foarby wie, him as skriuwer rekkenskip joech fan de efterlizzende tiid. Hy is de cineast, dy't syn tastel opset en de bylden bisiket to rekonstruearjen, om se op 'e film to forivigjen. Hoe hat it west? Hoe wiene de feiten? En binammen: hwat lei efter dy feiten, hwat hat him en de oaren dreaun?
Hy bisette yn 'e oarloch in L.P., in ôfharkpost; yn in forlitten pakhûs wiene de tastellen oanlein, dy't it harren mooglik makken elk petear op 'e Dienststelle fan 'e S.D. mei to biharkjen, de faeijen to warskôgjen, tsjûg'e to wêzen, ûnsjoen, by de martelings fan de skerpe forhearen.
‘Als die kerels ons ooit in handen krijgen, gaan wij in splinters. Snel en toch duidelijk constateert iets in
| |
| |
mij deze woorden als een dogma. Dit is geen sabotage, het is ook niet verzet zonder meer. Deze post treft de lieden die wij afluisteren niet als Nazi, niet als Duitser, maar als persoon. En persoon betekent masker, recht op geheimen. Wij nemen hier hun masker af, ontfutselen hun geheimen, wij beroven hen van hun persoon.’
De avontûren fan dizze ôfharkpost wurde goed forteld yn in nerveus proaza, koarte sinnen, dy't steane to triljen fan spanning. As immen witte wol hoe't it op sa'n L.P. tagie, hy kin it út dit boekje wol wiis wurde, al sil er miskien efterôf sizze dat er dochs wol graech hwat mear witte wollen hie, dat de algemiene sitewaesje wakker dizenich bliuwt, en dat ek de persoanen stik foar stik to min út de ferve komme, mar dochs tajaen dat er in nijsgjirrich boek lêzen hat oer it forset tsjin de Dútskers. Dat sil dan it bêste biwiis wêze dat hy der neat fan bigrepen hat. Hwant, it forset mei hjir in bilangryk plak ynnimme, it is dochs net mear as situearring, eftergroun. It grinskonflikt dêr't it hjir om giet is in hiel oar as dat mei de fijân fan 'e steat; hjir wurdt in konflikt útfjochte yn de geast fan in man, dy't allinne útstaet is yn in ile romte sûnder hâld.
Lokkich de man dy't foar himsels wist: ik striid foar myn heitelân, ik doch dêrmei myn plicht foar myn neiste oer, en God freget it fan my. Fal ik, dan bin ik yn Syn hân. Mar foar Wout, de haedpersoan fan dizze roman, lizze de dingen hiel oars. Hy moat mei himsels ta klearrichheit komme, sûnder dy relaesjes. Der is foar him gjin God, der is mar amper in neiste, der is gjin takomst en gjin útsjoch. Somlike lêzers sille dêr kjel fan wurde, miskien wol krekt omdat hja earlik binne, der net oars ûnder steane. Tige opmerklik is, dat Wout gjin inkeld stuit tangele sit mei de foar de hân lizzende problematyk: mei ik in minske deadwaen? Dat is gjin frage foar him.
Hy stelt koelwei fêst, dat Gods rjochterhân, dêr't oaren it faeks fan forwachtsje, foargoed amputearre is, en God net mear to finen. Hy stelt dat net fêst mei blidens of mei de heechmoed fan de intellectueel, dy't hwat hegers foun hat. It is in smertlik forlies, mar hy moat it ûnder eag'en sjen.
De greatheit fan de measte helten út boeken is, dat hja gjin eangst kenne. De minsklikheit fan dizze helt is, dat er de grouwélige eangst, dy't him fan bigjin ta ein forfolget, net forswijt of bravearret, mar earlik tajowt. Krekt dat it him oan de fysike moed, it bravour fan de strjitjonge, ûntbrekt, ferget him op in folle greater morele moed.
| |
| |
Om dy eangst delbêdzje to kinnen, de eangst fan warleas yn 'e hân fan 'e fijân to fallen, wol er earst in wapen ha. Mar wapens wurde net jown foar de L.P. Dan rêst er net, ear't er in blausûrbonbon yn 'e bûse hat, in deadlik middel, dat ûnfeilber wurkje sil. As de Poep komt, sil er syn eigen dea kieze kinne.
It slagget him, midden yn dit gefaer, op dizze faeije grins fan dea en libben mei himsels ta klearrichheit to kommen. Net lâns de wei fan it offer, mar lâns dy fan it aventûr, it boeijend en nijsgjirrich aventûr dat it libben dochs bliuwt, omdat de minske dochs syn geast hat. Syn ivige geast? Né, ûnsin.
‘.....sinds ik God uit het oog heb verloren, is het absolute een voze term geworden. Sindsdien zit ik opgescheept met de luxe van de geest, zinloos ten opzichte van een hemel zonder God, maar daarom niet zinloos op aarde met de mens.’
‘Zelf ben jij niet eeuwig, dus is er geen enkele reden om te verwachten, dat je geest relaties met een absolute eeuwigheid zou onderhouden. Hij zoekt alleen het volstrekte voor jouw eigen kleine, betrekkelijke leven. En is dat niet meer dan voldoende?’
Hjir wurdt ek ôfrekkene mei it idealisme, de hâlding fan de koarddounser, dy't inkeld syn fuotten op 'e koarde hâlde kin, as er himsels in punt yn 'e romte skept om him oan fêst to hâlden. Dat punt lykwols is folslein imaginair, it bistiet inkeld yn syn forbylding. Sadré er dat foar it forstân kriget, is syn hâld fuort en sil er yn 'e ile romte falle. Hy moat it net sykje yn in imaginair punt, mar yn de luxe fan 'e geast, dy't syn minsklike weardichheit útmakket. Sûnder dy luxe is de minske gjin minske mear. Inkeld dizze bitreklikens is absolút. Op dy absolute relativiteit hâldt er it; hy ‘zal haar verdedigen met de felheid van een fret en hij zal glimlachen, als hij bedenkt, dat hij zijn eigen verantwoording is’.
Dizze libbensskôging hâldt it, salang de fijân der is. ‘Type needs anti-type’; hy hat Vogt, de S.D.-er, nedich om syn eigen bistean to rjochtfeardigjen. Lyk as Vogt net bistean kin sûnder him, kin hy it net sûnder Vogt.
De greate tsjinspylder lykwols is as it der op oankomt net Vogt, mar God. As Wout in sigaret rolje wol, kriget er fan Sjef in stikje papier, snien út de bledtsjes fan in brykprinte bibeltsje.
| |
| |
‘Hij legt een papiertje voor mij neer en terwijl ik de tabak er op uitspreid, staat er plotseling: Ik ben de Alpha en de Omega, het begin en het einde, de eerste en de laatste -.’ Dan fielt er him wer as jonge yn in tsjerkje sitten. Fan de wurden fan 'e dominé bigrypt er neat, ‘maar ergens is God en dat geeft een diep en donker gevoel’.
En it gefjocht bigjint mei dy jonge yn 'e tsjerke en de man dy't, sûnder God, mei syn eigen minsklikheit opskipe sit. It gefjocht, dat tonearsten syn oplossing fynt yn de formule fan de minsklike weardichheit, bisteande yn de luxe fan de geast en dêrby it ôfsjen fan it absolute, it tobektsjen op de lêste stelling fan de eigen relativens, sûnder mear to bigearen.
Dat wie reden genôch om it tsjin 'e Poep yn 'e kant to setten, dat joech krêft genôch ta wurk en striid. Mar yn it lêste haedstik is de oarloch út. Nou bliuwt der fan 'e diedkrêft en de dynamyk neat oars oer as de man mei de camera. Hy kin noch in apotheose skeppe, in forhearliking fan alles hwat west hat. Mar hwat hja fiele by syn biwûndering en by it forhael fan Sjef, is it eat oars as ‘de zoete oprispingen van de angst?’
Hoe hat it west? De iene hat syn plicht dien, in oar hat, biswykt foar de pinigings, syn maten forret, wer in oar wie sterker en koe it wjerstean. Mar hwat is de fortsjinste fan dit alles en hwat is syn bitsjutting? Hat dy forhearliking wol sin, strykt hja mei de wierheit? As it foarby is, is der net ien mear dy't krekt sizze kin hoe't it west hat. En Sjef sjit, symbolysk, mei seis skoaten it pistol leech dat noch yn it laed leit. Hy sjit de lêste romantyk wei, de troan dêr't hja tochten op to sitten, sjit er stikken.
‘De moed, om de luxe van het mens-zijn te aanvaarden, zal iedere dag weer moeten winnen, de moed van mijn betrekkelijkheid, die mijn absoluutheid is.’
Fan in algemiene bitsjutting, fan in objektive wearde, kin by it forset ek gjin praet wêze. De Canadezen soene sûnder ús ek kommen wêze, sizze hja, en it libben soe de muoite wurdich west hawwe. Mar - wy soene de muoite net wurdich west hawwe.
It pistol is leechsketten. De wekker is stikken; de telefoan gounzet net mear. Hwat bliuwt der nou noch oer, hwat is nou noch de muoite wurdich? ‘Man, bezin je, nu komt de gouden eeuw van bonloze tabak.’
De skriuwer fan dit boek hat syn libbensskôging sels ris
| |
| |
bineamd as ‘humanisme mei hier op 'e tosken’, en dy bineaming is net sa forkeard. Dit boek, dat as biskriuwing fan in sektor út it Fryske forset tsjin de Dútske oerhearsking slagge is, is noch folle better slagge as it forhael fan it forset tsjin God.
It is in bêst boek, omdat it sa earlik is en sa ynmoedich de lêste wierheit sykje doar. Omdat it sa grounich ôfrekkenet mei alle fraseologij en wurden sûnder sin. Oan de lêste grins ta.
Ja, oan 'e lêste grins ta, mar der net oer hinne. Der is in grins, dêr't dizze skriuwer foar steanbliuwt, ek al wiist syn lêste sin der even spotsk oerhinne.
Goed bisjoen steane der yn Vogt en Wout, it type en it anti-type, twa ûnderskate fortsjinwurdigers fan itselde vitalisme foarelkoar oer. In vitalisme, dat inkeld bistean kin út krêft fan syn tsjindiel. By Vogt is it grouwer, stofliker, by Wout hwat fynder en mear mentael, mar is der in principieel ûnderskied?
It individu is hjir tobekset op syn lêste stelling, it ik. Der is gjin God mear, der is ek gjin mienskip mear, gjin neiste. Ek tsjinoer de neiste hat foar Wout de hoanne kraeid. Dit lytse libben bliuwt oer, dat inkeld noch oanwiisd is op himsels, en as in wite mûs yn syn rêd roundraeit yn de illúzje fan syn ‘weardichheit’. Dy illúzje kin net lang duorje; hja hâldt mei de oarloch op. Vogt hat it yn de oarloch al hâlden op drank en froulju; Wout hâldt it, as iennichste taestberheit, op 'e bonleaze tabak. By it iene of by it oare, of by allebeide, moat men needsaeklik útkomme. It lêste dat der noch oerbliuwt is in biskaet stylbisef. Dat stylbisef bihearsket dit hiele boek. It is lykwols in styl, dy't inkeld tart op reserves út in earder tiidrek. Styl ûntstiet út de forhâlding fan wearden; dêr't gjin wearden mear binne, kinne ek gjin forhâldingen wêze, en wurdt styl net inkeld in luxe, mar ek in redeleasheit.
Ik leau wol dat men earst op dit skjinne papier komme moat, en dat it better is earlik de bûsen om te strûpen as to dwaen krekt oft men se noch fol hie.
Ik moat by dit boek iderkear tinke oan dat oare boek, ek fan in man út it forset tsjin God: Job. By Job wie it in moreel forset, hjir is it in intellectueel forset. Job fjochte mei syn hert tsjin God, Frank Wilders docht it mei syn forstân. Mar beide dogge hja it út har minsklikheit wei. It is de wrakseling mei en om God, dy't yn elke tiid need- | |
| |
saeklik wer mei eigen wapens ynset wurde moat. De minske lit God de tosken sjen; de morele tosken fan syn eigengerjochtichheit, de humanistyske tosken, mei of sûnder hier der op, fan syn minsklike weardichheit.
Job sit prinshearlik op syn skerne, Wilders stapt charmant oer de smelle koarde, mar de eangst foar de ile leechte dy't dêrûnder is kin er net weiglimkje. Dy't syn libben bihâlde wol, sil it neffens de evangelyske wet dochs forlieze. De eagen moatte fan de koarde en de eigen teannen rjochte wurde net op in selskeazen imaginair punt, mar op God en op de neiste. De koarddounser sil ûnforbidlik falle, al is it yn 'e bonleaze tabak. Binne der dan dy hannen dêr't Rilke fan sprekt: ‘Und doch ist Einer, welcher dieses Fallen unendlich sanft in seinen Händen hält’? It lêste wurd is net weardichheit; it lêste wurd is genede.
Dy't dat forgetten is, moat binammen dit boek fan Frank Wilders, ien fan de earlikste bilidenissen fan dizze tiid en in modern De Profundis, lêze.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd