De Tsjerne. Jaargang 5

[p. 107]

Rudolf Troelstra:
Folkspoezij fan West-Java.

Ien ding sil my út de tiid fan myn forbliuw yn Yndonesië ûnforjitlik bliuwe: dat ik dêr yn 'e kunde kaem mei it blierhertige, dichterlike folk fan 'e Sûndanezen, harren tael learde en ien en oar opnaem fan har libbene en rike folkspoëzij.

Dizze tael is ien fan de moaiste en klankrykste fan hiel Yndonesië, en de dichtfoarm dêr't ik hjir in pear dingen fan sizze wol, is gjin foarrjocht fan in lytse rounte fan ynwijden, mar bisit fan it hiele folk. It mei bikend stean dat dit folk foar in great part analfabeet is, mar ek syn analfabeten hawwe diel oan de styl, de smaek en de biskaving dy't jin as net al to ûnforskillich frjemdling wol opfalle moatte. Elk Sûndanees ken syn ‘sisindirans’, koarte, meast fjouwerrigelige gedichten, it bêst faeks to forlykjen mei de Spaenske copla's, dy't ús yn de Hollânske biwurkingen fan Hendrik de Vries en Werumeus Buning neijer brocht binne.

Sisindiran bitsjut einlik safolle as ‘riedselspreuk’. It prinsipe derfan fynt men yn alle talen werom, mar by uzes is it gebiet tobekkrongen ta de oerlevere bernepoëzij, toudounsersferskes en knibbeldeuntsjes, mounling trochjown fan âlder op âlder en lang om let yn de yntellectualistyske knipe rekke.

Dit boartsjen mei it wurd inkeld om de wille fan it boartsjen is alle Yndonesyske talen hiem, mar hjir yn it Sûndalân uteret it him wol op in bisûnder treflike wize.

Mannichfâld yn tal en foarm binne de sisindirans, mar altyd hawwe hja twa illeminten: de foarm en de sin; men soe ek sizze kinne it riedsel en syn oplossing.

It earste neamt men yn it Sûndaneesk ‘tjangkang’ (de skyl). Lyk as by in frucht de skyl it binnenste forhoalen hâldt, sa wurdt hjir ek yn it earstoan de bidoeling yn de riedselfoarm bidutsen.

Nou binne der twa soarten fan sisindirans.

De earsten binne yndied riedlings, dêr't men jin ta sette moat om de oplossing to finen; men moat se sels ‘skile’. De twadde soarte jowt yn syn lêste rigels de ûntriedseling fan it geheim, hja teare sels de skyl iepen.

[p. 108]

By de earste soarte, ‘wawangsalan’ neamd, fynt men in fornimstich soarte riedling. Ik jow der hjir earst in frij fortaeld foarbyld fan:

In hûs op it wetter
Hwat blydskip is dat!

It andert is: in skip. Hwa't goed sjocht, fynt dat skip ommers yn 'e twadde rigele. (Dit lit tinke oan de bikende berneriedsels ‘Ik kwam op het land, ik kwam op het strand, ik kwam een klein hondje tegen’ en ‘Keizer Karel heeft een hond, rood, wit, zwart, bont, Hoe heet Keizer Karels hond?’)

Beloet sisit saba darat
Kapiraraj beurang peutring

dat is:

In iel mei skobben krûpt oer it lân
Dei en nacht tink ik oan him.

It antwurd is: in slange (oraj) hwat yn 'e twadde rigele oantsjutten is troch ‘kapiraraj’. Dy twadde rig'ele is it hwat in nuver gefal mei, hwant ‘kapiraraj’ is it wurd foar immen dêr't men fan hâldt en hwaens byld men altyd foar eagen hat: dit liket net folle mei in slange út to stean to hawwen.

Faeks is it wurd der hjir by helle omdat it sa goed assonearret mei ‘oraj’.

Der binne gâns fan dit soarte riedsels.

Nou noch in foarbyld fan in oare ‘wawangsalan’. As minsken skiede moatte, seit men:

‘Sapoe njere pegat simpaj’
(‘It bantsje fan 'e biezem is brutsen’).

In ‘sapoe njere’ is in biezem út nerven fan palmblêdden, troch in bantsje gearholden. Brekt dat bantsje, dan falle dy nerven nei alle kanten. Op himsels al in prachtich byld. Mar der sit ek in hinnewizing yn nei ‘patoeraj’ (skiede), sjoch de kursive letters. Folle mear as by uzes hat men yn de Yndonesyske talen nocht oan sokke kunstige konstruksjes.

Dochs ferget dit noch al hwat, en sadwaende kin dizze foarm yn populairens net helje by de twadde soarte, de ‘paparikan’.

Jouns by moanneljocht sitte de minsken yn 'e Pasûndan foar hûs, en wurdt der spile op 'e ‘katjapi’, in poen- of tokkelynstrumint dat de foarm hat fan in langwerpige kiste, mei snaren bispand.

[p. 109]

Op in foar net oan dizze muzyk biwende earen hwat ientoanige wize wurde dan de fjouwerrigelige lietsjes songen, dy't mei de bikende Maleiske ‘pantoens’ oerienkomme.

Soms is it de katjapi-spylder sels dy't de tekst sjongt, soms ek in oar, faek in sjongster, mar net mear as ien; de oaren harkje. Meastentiids binne it foar ider bikende lûden. Mar it wurdt earsten moai, as de sjonger oan it fantasearjen slacht en fariaesjes oanbringt of mei alhiel nije rimen komt.

Ek sjonge soms in feint en in faem om bar, en dan komt it der op oan al ymprovisearjende in geastige, kokette of útdaegjende replyk to jaen.

Ek by it wajangspul heart men dizze lietsjes. Wylst de fortelder efkes skoftet, bringt in sjongster har ‘paparikans’, al of net tapaslik op it spile forhael. Laet troch it rhytme fan 'e gamelan hâldt hja de harkers fêst oant it spul wer bigjint, de helten út de âlde tiid wer forskine en de striid tusken de Pandewa's en de Korawa's fannijs losbarnt.

Hjir is in foarbyld fan sa'n ‘paparikan’:

Samping hideung dina bilik
Koema ditoehoerkeunana?
Koering nineung ka noe balik
Koema ditoetoerkeunana?

Yn frije fortaling:

In swarte sarong, klam en wiet
Hoe krij ik dy droech oan 'e line -
En hja dy't foarby myn drompel giet
Hoe sil har myn langstme fine?

De earste beide rigels foarmje de skyl, de lêste twa de bitsjutting. Hjir folget dus, lyk as al sein is, de ynhâld op de omskriuwing, of leaver oantsjutting.

Mar dat net allinne. Hwant hoe liket de twadde helte fan it fers op it earste! Samping-, koering, hideung-, nineung, bilik- balik; om fan de twadde en fjirde rigel, dy't mar ien letter forskele, net iens to sprekken. It giet hjir foaral om de oerienkomst yn klank (assonanty) fan skyl en ynhâld.

Men siket der wol mear efter, en wol dan hawwe dat de skyl ek noch in byld, in symbolyske oantsjutting fan de ynhâld wêze sil, mar dat giet altyd lang net op. Yn ús foarbyld is dy wiete sarong alhiel gjin symboal fan in jongfaem, en sa is der by de measte fan dizze paparikans sa'n oerienkomst yn bitsjutting tusken de beide helten net to finen. Mar oerienkomst yn klank is der al, en dêr giet it blykber om.

[p. 110]

Faek is dy assonansje prachtich folhâlden oer de hiele rigel, mar fansels binne der ek wol gefallen dêr't it hwat to winskjen oerlit.

Hwa binne de dichters fan dizze lieten? Net de inkelde fynbisnare geasten, mar de sjongers sûnder namme, it folk sels. In folk, dat him lokkich priizje mei om it bisit fan in sterk dichterlik gefoel, in folk dat nocht hat oan boartsjen mei wurden. Sa binne dizze lieten net de spegel fan in individuële siel, mar fan in folkssiel. Dêrom moatte wy se ek net mei de jelnestôk fan in intellectualistyske ‘litteraire wearde’ mjitte, mar se nimme sa't hja binne, foartbringsels fan de geast fan in fleurich, goedhertich en min of mear sentimenteel folk.

Der binne, om dizze lieten to sjongen, forskate wizen yn gebrûk, sadat men elk fers op elke wize sjonge kin. Dit bringt mei dat der altyd likefolle syllaben wêze moatte (acht yn in rigele) as men alteast net smokkelje wol, hwat wolris bart.

Ek wurde dizze teksten yn 'e konversaesje brûkt by wize fan sprekwnrden. Hjir jildt dan wol mei dûbeld rjocht: In goede forsteander hat mar in heal paparikan nedich. Der binne minsken dy't it yn dizze kunst safier brocht hawwe, dat hja foar alle gelegenheden wol in paparikan by de hân ha. Hwant tal fan ûnderwurpen wurde yn dizze poëzij bihannele.

Mar it measte dochs wol, en dat sil nimmen nij dwaen, de leafde.

As sprekkende taljochting lit ik hjir in rychje sisindirans yn frije fortaling folgje. Wy moasten hjir wolris fan it fêste tal syllaben ôfwike; Fedde Schurer, dy't my holp by it finen fan de Fryske dichtfoarm, seach ek gjin kâns om der oan fêst to hâlden. Allicht sille dizze fortalingen in yndruk jaen kinne fan de boartlike en rike folkspoëzij, sa't dy yn West-Java libbet.

In Ambonske banaen leit yn in kuorke
Melati groeit om 't hûs en, geuret sa -
Dyn leafdesikker, faem, bliuwt ûnbibuorke
De feint dy'st mienste komt der net oan ta.

Ik wol wol mei dy draekjefleane
As like sterk ús tou is
Ik wol dat wy togearre geane
As like hecht ús trou is.

[p. 111]

 

Yn 't djippe wetter draeit it mounerêd

 

Hwa swimt dêr oer dy brede streamen hinne?

 

In drôve dream makket my wurch en mêd

 

As 'k tink oan harren dy't der net mear binne.

 

 

 

O né, dat is gjin bamboeblêd

 

De kwikkebei is read as fjûr -

 

O né, dû bist myn fanke net

 

In oaren is my leaf en djûr.

 

 

 

Jit gjin sitroensop yn dy krûk

 

De festelmoanne bigjint al gau

 

En sjoch sa swart net as in roek

 

Hwant nea wurd ik in oar ta frou.

 

 

 

In protter efter in doarke

 

Unryp is de tjaroelang

 

In patsje mei in snoarke

 

Dat fielste in moanne lang.

 

 

 

Hwa sil my in pajoeng bringe

 

De dei is sa gleon en sa lang -

 

Hwa sil my de leafdedrank minge

 

Myn herte is sa rêstleas en bang.

 

 

 

Al is der wol tsienris in tou

 

'k Sykje kopo mei woartels deroan.

 

Al is der tsienris in oare frou

 

Oan hàr tink ik tojoune en to moarn.

 

 

 

Dû soeste to baeijen mar doarst' der net yn

 

Omdat der in kikkert wie

 

Us ôfspraek rekke toloar yn 'e wyn

 

Omdat ien my hwat wysmakke hie.

 

 

 

Ik plante spaenske piper, it waerden komkommers

 

En hja binne dwers yn 'e rige set

 

Dû holdst fan my, nou bist my gram, mar ommers

 

In rjochte reden dêrta hastû net.

 

 

 

Ik frege dy dochs om wetter

 

Hwerom hast my neat yngetten?

 

Wy makken in ôfspraek dochs letter

 

Hwerom hastû alles forgetten?

[p. 112]

 

Goed, ús hoannen sille fjochtsje

 

As har flecht earst like wiid is

 

Lit dyn each yn mines ljochtsje

 

As it foar dyn hert de tiid is.

 

 

 

Op 'e ripe rys, noch amper binnen,

 

Tomm'let fan it tek de lege koer

 

Set op de útfanhûzer nea dyn sinnen

 

Hy giet fuort, en dû bliuwst ienlik oer.

 

 

 

'k Tochte, 't is in swarte flinter

 

't Wie in pauwe-each, goud en gleon

 

Hy forlit my, tocht 'k, to ninter

 

Mar hy bliek in almansfreon.

 

 

 

Hoe sil ik dat mountsje sette

 

Nei it noarden, nei de moanne?

 

Hoe fyn 'k fêstens foar myn herte?

 

Nea, al wachtsje ik ek in moanne.

 

 

 

Gado-gado mei klapperwetter

 

Dêr moatste gjin kroepoek by dwaen

 

't Lot fan leafde en fan dea, dêr kinst better

 

Dyn stjerlike hân net oan slaen.

 

 

 

'k Jit út in pantsje 't klapperwetter

 

Hiel hoeden yn in glêzen skael

 

It libben wol 'k trochgrounje, altyd better -

 

't Bliuwt yn myn hert in frjemd en drôf forhael.

 

 

 

Lit in romer op 't rêstbêd bliuwe

 

Oan streamsigge groeit in roas

 

As wy elkoar hjir ûntdriuwe

 

Wy moetsje elkoar grif earne oars.