De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 350]

Op it harspit.
Krolderige riwwelúsje of studintikale taelromantyk.

Dat kultureel Fryslân wakker mei it frjemde wurd yn 'e mage sit mei blike net allinne út it lêzerstal fan ‘De Tsjerne’ en út briefkes fan goedmienende Mem Fryslân-oanbidders yn 'e frjemdte mar ek út in diskusje dy't geande is tusken de ‘Stiennen Man’ en it studinteblêd ‘Fryslân Oerein’. De feiten binne dizze: In lid fan de Studinte-federaesje, de hear Krol, hat in systeem opsteld foar de stavering fan frjemde wurden yn it Frysk, dêr't dy frjemde wurden konsekwint ombûgd wurde nei de útspraek fan lit ús sizze in Lytsebuorster âldskipper dy't in medyske dissertaesje foarlêst. It moat dus in alteast yn dit opsicht folslein phonetyske stavering wurde, dêr't skreaun wurdt fan ‘annenime’ brieven, ‘yntellektewelen’, ‘riwwelúsje’ en ‘iwwangeelje’. Yn Federaesje-rounten dêr't men fan snobistyske romantyk net alhiel fij liket to wêzen, liket dit systeem (of moat men tonei skriuwe ‘lesteam’?) noch al hwat oanhing to hawwen. Mar de mannen, binammen de hear S.F., binne der wakkere min oer to sprekken, dat oare formiddens fan dy Krolliaenske riwwelúsje net folle notysje nomd hawwe, en as hja it al diene, neat betters wisten to dwaen as it hwat mei de gek bislaen. Yn nû. 51 fan de ‘Stiennen Man’ kin men in rake parody lêze. De ‘parody’ (hy sil it in parredy neame), dy't de hear S.F. hjir yn it Hjerstnûmer fan ‘Fryslân Oerein’ foaroer set, stiket dêr yn syn houterige humorleazens wakkere skriel by ôf. Hwat gjin biwiis hoecht to wêzen, mar al wêze kin dat it der mei de idéen fan de hearen Krol en S.F. hwat nuver hinneleit.

Oer it gefaer dat wy ús mei sa'n soarte frjemdewurde-stavering yn 'e eagen fan in woltinkend bûtensteander ridikúl meitsje soene, wol ik it hjir net ha. Studinten fiele harren net gau riddektúl, en it is al moai as men jins ûnmacht oer it eigen wurd bimantelje kin yn it basterdkleed fan it frjemd wurd. As ik op dizze motiven toseilgyng, soe dat koarn op harren wakker nasjonalistyske moune wêze...... Mar ik wol it al efkes hawwe oer in oar gefaer fan dit dilettantisme yn 'e staveringsakrobatyk. Alderearst it feit, dat in stavering nea konsekwint phonetysk wêze kin, of hy moat syn forsteanberens, syn taek as helpmiddel forlieze en in kunst op himsels wurde. De ynkongruïnsje tusken de Ingelske sprektael en syn stavering mei dan de lêste tiden ris oanfallen wêze, hy hat net bihinderje kind, dat it Ingelsk in wrâldtael waerd. Se mei elkoar yn 't lyk bringe soe 100 jier chaos bitsjutte. En soe it Ingelsk him dat miskien noch permittearje kinne, it Frysk net. En konsekwint soe de nijste Fryske stavering ek net wurde as de hear Krol syn sin krige. Hwat sizze de hearen sesteambouwers b.g. fan it wurdtsje dat men yn it Frysk as ‘to’ staveret, wylst it rounom en oeral útsprutsen wurdt as it (ordinaire Hollânske) wurdtsje ‘te’. Hwerom skriuwe hja dan net ‘tu’ as hja sa binaud binne fan de erffijân? Fryske taelkultuer is in bêst ding, mar net, as it

[p. 351]

alpha en omega fan dy taelkultuer bistiet út de eask om it Frysk sa fier mooglik fan it Hollânsk ôfskaeije to litten. Hwant dan docht men net allinnich de taelhistoarje gewelt oan, mar de tael sels. Sprekt út dit motyf net op 'en suversten it minderweardichheitskomplex dat Fryslân yn syn siele bimantele hat?

Hwat men mei dizze staveringsbakkerij, ik siz net: fan doel is, hwant dy doelen meije sa hillich en sa suver wêze as men foar Mem Fryslân mar winskje kin, - mar: birikt hat, is oars net as in anachronistyske taelisolaesje fan Fryslân, dy't ús werombringt nei it stadium fan de ‘prefester’ en de ‘abbekaet’ as de yn wurdforbasteringen bispotlik makke fortsjintwurdigers fan in anti-Fryske hegerein. As Fryslân him kultureel yn it Europeeske ramt pleatse wol, en as ik it goed haw, dan tinkt de redaksje fan ‘Fryslân Oerein’ frijhwat Europeesk, dan moat men mei dizze provinsjalismen net mear oansjouwen komme. En oars miskèn men de wearde fan it kultuerwurd. Miene de Krollianen dat hja op dizze wize it kultuerwurd ta folkstael meitsje kinne? It liket my in faei ûndernimmen ta. Likemin as men in hiel folk ta ‘yntellekte-welen’ opfokke kin, kin men fan alle ‘yntellektewelen’ folksmannen meitsje. Dy kleau net to sjen, is romantyk fan in foarbij tiidrek. Prof. Verdenius plichte de frjemde wurden fan ynternasjonale wearde ‘fredesdouwen’ to neamen, en al past it byld faeks hwat al to folle yn de tiid fan Foarútgong en Forljochting en ynternasjonalisme, dy't efter ús leit, alhiel dwaas is it dêrom net. Wol Fryslân diel hawwe oan de Europeeske kultuer, dan moat it him net isolearje yn in binypt frjemdewurde- en staveringspurisme, dat ta de Harmen Sytstra-romantyk heart. Dan moat it de moed hawwe it frjemde wurd, mei syn faken net alhiel op 'e Fryske artikulaesjewize ôfstimde lûdynhâld, foar in part yn syn Europeeske wêzen to litten. Foar in part, siz ik. Men moat tige hoeden wêze yn dizze dingen en binammen...... geduld hawwe. Frjemde wurden foegje har fansels yn it kader. Hûndert jier forlyn skreau men yn it Frysk it frjemde wurd kursyf. As wy hûndert jier fierder binne en Fryslân hat it sa lang úthâlden, dan binne in poarsje wurden faeks al ladleas yn ús lûdsysteem opnomd en hat men ek gjin staveringsrevolúsje à la Krol mear nedich. En salang moat men mar hwat skipperje, en de saek net forsearje troch in foartidich ‘systeem’, hwant salang't in tael libbet is elk systeem der op tapast út 'en kweade. Men skeart dan oer ien kaem hwat net gelyk is, en forliest it fielen foar de nuances, dy't yn de tael krekt sa wichtich binne. Elk frjemd wurd hat in eigen skiednis, in eigen aerd, in eigen gefoelswearde, komt op in eigen wize, mei in eigen sfear, yn in eigen tiid ta ús. Elk frjemd wurd is in gefal op himsels, men kin se gjin ienheitspakjes oanlûke, mar se moatte op eigen wêzen hifke en bioardiele wurde. Elk oernaem wurd yn in biskate tael hat in spesiale forhâlding ta itselde wurd yn dy oarspronklike tael. It Frysk ‘avesearje’ is net itselde as it Frânske ‘avancer’. De iene frjemde útgong lit him makliker yn in oare tael bûge as de oare. As de studinte-romanticus S.F. syn tsjinstanders forpletterje wol troch de fynst, dat yn dy harren eggen it wurd ‘avesaesje’ tonei skreaun wurde moat as ‘avançaty’, dan forjit er dat it wurd ‘avançation’ yn it Frânsk net iens bistiet, en makket himsels ta in bispotlik dogmaticus fan it soarte dat ‘zum Teufel’ op wei is.

[p. 352]

Taeldokterje is in nuodlik bidriuw. Ek yn ‘Frysk en Frij’ iggewearje sa nou en dan fan dy eptige boargerhearkes, dy't biswier hawwe tsjin it Ingelske wurd ‘wykein’, omdat wyks-ein harren better yn 'e earen klinkt, al bitsjut dit lêste dan neffens my: it ein fan de wyk, de feart. Sokke minsken koene better oan 'e tael sels oerlitte hwat er wol, hwant foar harren wurdt it libben ien sé fan argewaesjes. Purisme is in teare saek, en heart ta de kompetinsje fan faklju, net ta dy fan soksoarte hampelmannen dy't harsels opsmite ta de fordigeners fan de taelkundige hillich- en sillichheit. Purisme moat bileaven hâlden wurde bûten de sfear fan dilettantisme, romantyk en nasjonale komplexen. As earne de wei jildt fan it juste milieu (‘zjuste myljeu’ soene de sesteambouwers skriuwe) dan hjirre. De dilettant, de boarger wol in taelfoarskrift hawwe, dat him abslute wissichheit jowt. Hy' wol de tael ûnskeadlik en ûnskuldich meitsje, ûntkrêftigje troch him yn in systeem to parsjen. In taelfoarm is of A óf B en oars flokt er mei boargers primitive logika. Mar de tael is dwers en wjerstribbich, hy lit him net twinge. En lit ús dêr bliid om wêze. En lit dit ús treastgje by it bisef fan de driigjende almacht fan it frjemde wurd: yn it frjemde wurd en syn stavering leit net it gefaer dat in, dat ús tael bidriget. Dat leit earne oars: yn it Fryske idioom, de Fryske syntaxis. En ik bin der wis fan, dat as it Fryske ûnderwiis syn rjochten kriget, it Fryske idioom, it mei dan ‘enhofft’ wêze, noch genôch libbenskrêft yn ha sil om ús net al to gau omkomme to litten yn in sé fan ynternasjonalisaesje. Net yn it frjemde wurd, mar yn de siel fan de Friezen leit de essinsje fan de Fryske tael. En skriuwer's taek is it, ús hjir de wei fan it goede to wizen, al is dy faken, en dat mei boargerlik en fatalistysk lykje, dy fan it juste milieu en fan it kompromis. It striidpunt fan in Fryske taelkultuer leit oars as S.F. it ha wol, en dy soune taelkultuer dêr koene de hearen fan de Federaesje, dy't har folgjend nûmer oankundigje as to forskinen ‘omtrint 1 Dec.’, har ek wolris hwat better op ûtlizze!

A.W.

Bûtenpost - Hilversum.

Yn de 14-daechske Vara-rubryk ‘Met en zonder omslag’ hearde ik op 2 Oktober 1.1. tafallich in wurdmannich oer it bitinken fan Edgar Allan Poe. Dêrby waerd ús fornijd dat de Vara yn it kader fan dy bitinking in oersetting fan ‘The black cat’ foarlêze soe, en dat ‘Vrij Nederland’ in bitinkingsartikel oer de skriuwer hie. Dat lykwols yn Ljouwert in bitinkingsgearkomste hâlden wurde soe, hearden wy de hear Stuiveling (fan Bûltenpost) en syn maten net fortellen. Wisten hja it net? Frjemd, - hwant hja hiene it nûmer fan ‘V.N.’, dêr't ek de oankundiging fan de Ljouwerter Poe-middei en fan it Poe-nûmer fan de ‘Tsjerne’ yn stie, moai goed trochnoaske.

Mar Ljouwert leit ek sa'n ein fuort, en de hear Stuiveling, och, hy is ek al sa lang út Fryslân wei. En dat it foar Prof. Miller en Yge Foppema hwat sneu wie, och, dat moat men dan mar oersljochtsje. Hwat dôgge sokke lju ek yn 'e rimboe?

A.W.