De Tsjerne. Jaargang 4

[p. 225]

Jan Wybenga:
Oer it wurk fan J.A. Bakker.

1.

Der binne guon dy't bisykje it lyts forskaet, dat it artystike libben yn Fryslân to sjen jowt, greater to meitsjen troch fiktive aspekten oan to nimmen, dêr't in nasjonale skilderkunst ien fan is. It fiktive wurdt hwat bihimmele, foarsafier it wurk fan hjoeddeiske skilderjende Friezen oantsjinne wurdt as de fuortsetting fan in sabeare folkseigen tradysje. Ek út de fiere lânnen fan it forline liicht it goed. Dêr komt by dat artystike uteringen net hifke wurde nei eigen wearde, mar dat it nasjonale sentimint by de krityk faken biskiedend wurdt. Mei it etiket ‘Fryskeigen’ wurdt bisocht treddesoarte wurk to hoedzjen tsjin ûngefallich kommentaer. It bisjen fan in skilderij is net de konfrontaesje mei in skilder, mar mei de suvere siele fan in dreech, ienfâldich folk. Dregens en ienfâld, de itige nasjonale deugden, komme foar artystike criteria yn it plak en sizzen oer it wurk wurdt field as lekskôgjen op it folk.

Dochs, hoe great it tal skilderjende Friezen ek wêze mei, dat mei sok in mjitte metten foar fuortsetter-fan-de-tradysje yn 'e bineaming komme soe, it tal skilders, dat by in suverder artystike selekty oerbliuwt, is yn Fryslân tige biheind. En ek dy lytse keppel jowt net, hwat men mei rjocht Fryske skilderkunst neame kin. Hwa't ûnder dit bigryp har wurk gearfettet, bringt in geografyske skieding yn 'e Nederlanske skilderkunst oan.

Ek as der al in nasjonale Fryske skilderkunst bistie, soe it wurk fan Jan Bakker dêr net by hearre. Hy is Amsterdammer fan âlder op âlder, mar wennet en arbeidet yn Noardwâlde, yn 'e Stellingwerven, dy smelle stripe Oertsjongster lân, dy't net Frysk is, mar dochs sûnt ieuwen by Fryslân heart. It moat jin nij dwaen, dat yn Fryslân, dat dochs artystike aspiraesjes en soms pretinsjes hat, it wurk fan dizze kunstner, dy't mei safolle talint lân en folk fan in gea binnen de eigen swetten yn byld brocht, hast hielendal ûnbikend bliuwe koe.

In wiid big'rinzge oeuvre: skilderijen, tekeningen, houtfiken, aquarellen. Mar de kerl der fan leit yn 'e grafyk. Dat

[p. 226]

is tige wichtich. Hwant binne de skilders yn Fryslân minmachtich, grafici binne der hast hielendal net. Ik haw soarch dat men nêst Jan Bakker net in twadden ien sette kin.

2.

In tekening op in plankje, dy't útsnien en ôfprinte wurdt, is jit net in goede houtfyk. It is tige faei wurk it ûnderskie tusken in goed en in min foarbyld fan it soarte yn wurden to biskriuwen. It is wol meast in kwestje fan spanning. Yn eltse houtfyk is de rykdom oan kleuren en tinten fan dizze wrâld ynkrompen ta de skerpe tsjinstelling swart-wyt. Yn in goeden ien hinget tusken dy utersten in sterke spanning, dy't in irreële sfear skept, dêr is, lyk as in Dútsk skriuwer seit: ‘eine Distanz gegenüber der Wirklichkeit als Eigenschaft g'egeben’.

De ‘Ierapeldollers’ fan Bakker is in goed foarbyld fan it genre. It is de kunstner slagge de synthese fan it byld bûten him en de réaksjes dêrop yn him, to uterjen yn it suvere idioom fan de houtfyk. Dêrtroch is it mear as in printsje fan in keppeltsje plaetsje-boeren, dy't in hântaest dogge. Troch dizze figuren giet it swiere, stadige rhytme fan it labeuren fan 'e wrâld.

In juffer, riper fan foarmen as fan oardiel, wie fan bitinken, dat men ‘dy nuvere fint mei dy koer’ kwealik in arbeider neame koe. Neffens har wie it ‘in krimineel type, in opslûpen klantsje fan Lombroso’. ‘En’, sei hja, ‘dy ierapeldollerij wurdt hjir foarsteld as soe der gjin swierder wurk to bitinken wêze. Dy houtfyk is pathetysk’.

Ja, juffer, mar net mear as in houtfyk dat uteraerd is. As jo de spanning fan it swart en wyt yn it flak pathetysk neame wolle, hawar. Mar as jo krimineel foar in synonym fan hurd-en-bonkich hâlde, moatte jo dit wurk net bisjen, mar in printeboek fan Rie Cramer keapje.

As de skilder it greate laed fan it pultrum oplûkt en syn houtfiken foar jin útstalt, docht it bliken, dat it hieltiten wer deistige dingen en sljochtwei minsken binne, dy't er yn byld brocht hat. Dêr binne ‘de Mier’, ‘de Wjudders’, ‘it Boelguod’ en ‘de Merke’, om inkelde to neamen. Op oare blêdden sjocht men de stuolmakkers oan 't wurk of jowt de eigenwize kampioen-biljerter in demonstraesje fan syn kinnen. Dêr is ek ‘de Boerebrulloft’. Wûnderlike goed stiet wer it swart en wyt yn it flak; by great forskaet fan détail is it totaelbyld dochs net flinterich-drok. En hast oeral krige it

[p. 227]

tafallige en bisûndere algemiene en bliuwende wearde.

Dat de grafyk as nijsgjirrichste en sprekkendste kant fan Bakker syn wurk hjir foaropgiet, hâldt net yn, dat er yn oare genres minder wurdearring fortsjinnet. Mar dochs is er foar alles grafikus. Ek yn syn skilderijen komt dat út, yn de lettere minder as yn eardere wurken. Hy komt hwat losser to stean fan de foarm. Mei dat oer de iene kant in foarútgong wêze, oer de oare kant liket it soms dat er oan yntensiteit forlern hat.

De lânskippen út de lêste tiid hawwe, by alle kwaliteiten, net it tige persoanlike fan in skilderij as ‘it Boelguod’. Helte libbener yn it earste oankommen misse se dy stille glâns, dy't fan dit eardere wurk sa'n kompleet skilderij makket, dat, as in spegeling fan djipper, yntensiver libben, losrekket fan de wrâld der om ta.

Hwat men oer Bakker syn aquarellen lêst of heart, komt meastal hjir op del: hoe kin in kunstner, dy't sa sterk it aksint op de technyske kant fan it fak leit, him hjir sa gean litte en mei tafallige effekten arbeidzje. It tige foar de hân lizzend andert liket de fregers to ûntgean, ditte: dat neffens syn opfetting oer de technyk fan de aquarel de heldere ferven yn folle krêft en flankering as fansels yninoar oprinne moatte, dat in aquarel hwat oars is as in mei wetterferve kleurde tekening. Boppedat is it de frage oft it tafal wol dy greate rol spilet as it liket.

Dochs mei de skilder sels ek wol field hawwe, dat dit feest fan sterke kleuren net de iennichste en rykste mooglikheit wie fan it genre aquarel. Nei de wylde pracht fan de tuin-aquarellen bidimme er him en joech bylden as it ‘Bûthús mei kij’, dêr't in dampich healtsjuster om de bisten hinget. Dizze en de lettere blom-aquarellen, dy't it skynber-tafallige, dat lekke waerd, net hawwe, kinne faeks de kritici op oare gedachten bringe oangeande dizze kant fan Bakker syn wurk.

Dat it eigenlike libbensforhael fan in skilder, de skiednis fan syn ûntjowing, jimmer yn mappen forside bliuwt, wurdt jin klear as men de hânderten blêdden mei stúdzjes fan minsken, dieren en lânskippen sjocht. Stúdzjes en sketsen, mar ek folsleine tekeningen yn swart en read kryt, mei pinsiel en reidpinne. Portrettekeningen by de rûs, technysk ôf, skerp en karakteristyk, sûnder forsearring. De inerlike fornamens dript dizze boeren en arbeiders net by de wangen del. De skilder stie foar harren oer as in waernimmer, net

[p. 228]

as de propagandist fan in arkadyske ideology. Hy makke in goede tekening om't er tekenje koe en alles, dat dêr neat mei út to stean hie, liet er slûpe.

3.

Nou't ik in great part fan Bakker syn wurk jitris sjoen haw, komme my Roger Fry's wurden oer Breughel yn it sin: an illustrator rather than an artist. Yn de isolearre posysje fan sitaet docht dy útspraek frijhwat pedant oan. Hwat Breughel oanbilanget kin men der ek grif net de krêft fan in fûnnis oan takenne. Mar dat nimt net wei, dat it, op Bakker tapast, dy bitsjutting al hawwe koe. Ik hoech hjir fansels net neijer yn to gean op de definysjes, dy't Fry fan syn tsjinfuotters jowt en dêr't it him slagget, se, dwers tsjin syn bidoelen yn, oan deselde kant fan de streek to krijen. Sûnder in neijere omskriuwing to weagjen, nim ik mei Fry oan dat der plaetsjemakkers en skilders binne, likegoed as rimers en dichters. Ynsté fan to bisykjen in definysje to jaen, liket it my gaedliker ta hwat oer beide to sizzen.

De illustrator is de feint fan syn publyk, dêr't er op oan arbeidet, hy skilderet hwat nou ienkear skildereftich hjit, sa skildereftich as er mar kin. Oft dat nou lânskipkes binne of ‘stillevens’ of neakene froulju, hy set de dreambylden fan de ‘onkonstigen’ op sabeare-artystike wize op linnen.

De artyst dêrfoaroer arbeidet foar himsels en út himsels. Hy stiet los fan it publyk, dêr't er fier fan ôf stean kin of middenyn, dat him oannimt of stikke lit. Hy wit, dat it syn krêft is, dat er op himsels, as kunstner stiet.

Hjir komt it yn earste ynstânsje op oan: skilder of sabeare-skilder, artyst of plaetsje-fabrikant. As men dy ûnderskieding trochfierd hat, hat it net folle doel mear de skilders neffens rangen en graden yn 'e rige to setten. Artysten binne tige tin siedde en it opsetten fan in canon fan artystike wearden, dêr't men de yndividuën neffens hifkje en to plak bringe kin, is in nuodlik ûndernimmen. Fansels, der binne guon, dy't alles op oarder en rigel sjen wolle en dy't it slagge is de ingeltsjes yn hokjes en kastjes to setten fan de aldergewoanste oan serafinen ta. Wy kinne hjir mei de ûnderskieding artyst-sabeare-artyst folstean.

Nei myn oardiel is Jan Bakker in skilder, in artyst. Wy moasten yn Fryslân hwat wizer wêze mei him en de stikmannich oare skilders dy't wy hawwe.

Der is gjin forlet fan dilettanten en sabeare-skilders, dy't

[p. 229]

de pretinsje hawwe it folk ta de kunst, neffens har opfetting, bringe to kinnen. Ek wurdt der wol praet oer skilderkunst en sels oer hottefile oft it folk dy bigripe moat of kin, al wurdt mar al to faek mei moaije wurden oer Fryskeigen en mear fan sok folksaerdich grienmank it petear op bijbanen brocht. Mar in skilder lyk as Bakker arbeide krapoan tritich jier likernôch forgetten yn dit swiet petearjende lân. Dat wiist faei.