De Tsjerne. Jaargang 3

[p. 326]

Inne de Jong:
Hamlet as film.

De film Hamlet fan Lawrence Olivier giet nou al wiken lang yn Amsterdam en sa'n tsientûzen minsken sitte der wyks trêddel ûre nei to sjen. Dat Shakespeare komt ta it folk. De filmkeuringskommisje, foar hwa't de langte fan rokken en décolleté it ienichst kriterium skynt to wêzen, hat it sels gaedlik achte, om dit drama mei syn forskuorrende en bloedige konflikten tagonklik to stellen foar bern fan fjirtjin jier.

De earste en biskiedende frage is fansels, oft de filmkunst yn steat is, om it klassike drama, om Hamlet ta syn rjucht komme to litten. Dat de brede folkslagen der mei yn de kunde komme is neat op tsjin, hwant Shakespeare hat skreaun foar it folk en net foar in rountsje fan maetskiplike of geastlike upper ten. Mar it soe in ivich skandael wêze, as technici dit wurk popularisearren ta in guodkeape thriller foar Jan en alleman. Kin de film dizze trageedzje yn byld bringe sûnder har to banalisearjen, sûnder har wêzen to skeinen? It forfilmjen fan greate litteratuer bliuwt altiten in nuodlik aventûr. Fan Charlotte Brontë's forbjusterjende roman Wuthering Heights bygelyks is in film makke (der't Olivier, mien ik, de haedrol yn hat), dy't op gjin stikken nei it boek bilykje kin. It demonysk naturalisme fan Brontë is hjir formeagere ta min of mear spannende romantyk.

Mar yn Hamlet hat Olivier biwiizge, dat er ta greate dingen yn steat is. Om sa'n film to meitsjen moat men fakman en kunstner wêze en sa lang en dimmen nei it geny Shakespeare harke hawwe, dat er fizioenen opropt, dy't twingend om útbylding freegje.

Fansels bliuwe der biswieren, dêr't net oan to ûntkommen is. Der moasten coupures oanbrocht wurde en hwat hellet men jin net op 'e hals, as men yn it wurk fan Shakespeare bigjint to skiftsjen? Mar hjir is it kwea ta in minimum bigrinzge, sûnder it essentiële fan it drama to skeinen. En sels de audityf oanleinen, foar hwa't it sprutsen wurd biskiedend is, krije hjir yn de sublime útbylding in bulte forgoede. Foar it greate publyk, dat de Ingelske tekst net lêzen en jitris lêzen hat, giet der lykwols gâns forlern, ek al omdat de Hollânske ûnderskriften foar in great part ûnlêsber weiwurde yn de bylden.

De muzyk koe my net alhiel foldwaen. Ik bin gjin kenner en

[p. 327]

wol jerne nei it oardiel fan experts harkje, mar neffens myn bitinken wurdt hjir tofolle trelit makke. Ik ha by dit drama forlet fan stiltme en soe de muzyk in biskiedener rol tawinskje. Binammen by de geastforskiningen giet it binearjende fan it mystearje forlern yn sa'n boarstend gewelt, dat noch slimmer wurdt troch reek en lôge, dat men de yndruk kriget fan in vulkanyske erupsje. Toanielspesialisten fortelden my, dat soks wisânsje is, en ûnderfining fan geastforskiningen haw ik net, mar it liket my ta, dat de regisseur better nei Hamlets eigen adfys oan de spilers harkje moatten hie, as er warskôget foar oerdriuwing op it toaniel.

Oan de oare kant lit dizze film mooglikheden sjen, dy't op it toaniel nea net to realisearjen binne. De camera hat hjir wûnders dien. De masterlike opnamen jowe in perspektyf en skeppe in sfear, dy't de spanning ta it uterste opdriuwe en jin meinimme yn de wrâld, dy't Shakespeare sjoen hat. Ik neam hjir inkele dingen: It ynterieur en de bûtekant fan it kastiel. It bolwurk mei syn treppens yn de heimige nacht, dy't swier is fan wankend ûnk. De wide sealen en holle gongen, dêr't men Hamlet troch doarmjen sjocht, wylst er syn forneamde monologen seit. De dea fan Ophelia, as hja, dwaes núnderjend, yn in krânse fan blommen weisinkt yn it dûnkere wetter. En dan it slot, as de kapteins Hamlet útdrage, de skimerjende nacht yn, de iene treppen nei de oare op, heger en heger, nei de top fan de rots, dêr't de sé efter rûzet. En nêst de bier giet Horatio, lyk as er by syn libben altyd nêst Hamlet gyng, mar nou yn gong en antlit in rouwe útbyldzjend, dy't to swier foar wurden is. Hyltiten ljochtet syn bleek gesicht op yn 'e nacht, symboal fan in freonskip, dy't wûnderliker is as de leafde, heech en suver en sûnder hertstocht, sterker as it libben en trou oant de dea. De man, dêr't Hamlet fan sein hat: ik troai him yn 't djipste fan myn hert, yn 't hert fan 't herte.... Nammers, de hiele film troch spilet Horatio (Norman Woodland) like masterlik. Hy seit hast neat, mar syn hâlding en gesicht sizze alles. Syn rol is sa ûnwittende swier, omdat er, oan Hamlet's greate siel bisibbe, yn dy syn skaed en as syn echo spylje moat.

De creaesje fan de keninginne is in like swiere opjefte. Mem fan Hamlet en frou fan syn heite moardner. Brutsen fan birou, mar sûnder macht ta de bifrijende died. Frailty, thy name is woman. Mar Eileen Herlie spilet dy frailty sa sterk, dat it probleem fan dizze frou as in binearing op 'e taskôger falt.

De glûpske kening fan Basil Sydney is ek treflik, mar foldie my dochs sa goed net as Albert van Dalsum sines. De kop en

[p. 328]

de mimyk fan Polonius as de klassike hôveling, clown en boargerman en preker en aep tagelyk, binne sa karakteristyk as men mar winskje kin.

Ophelia. Hoe hat Shakespeare har bidoeld? Ien fan de fragen, dêr't men net oer útpraet rekket. Elke regisseur moat hjir kieze en Olivier hat keazen foar de opfetting fan de folslein warleaze leafde, sa warleas, dat hja hwat ûnpersoanliks kriget. Dizze Ophelia, sa lang as hja by har sinnen is, kin ik minder wurdearje as de creaesje, dy't Nel Stans op it toaniel joech. Dy wie biwuster en aktiver. Dizze forskining is sa etherysk, dat hja mear op in fé as op in libjende faem liket. Wol Olivier har faeks foarstelle as predestinearre foar de waensin? Alles wiist der, tinkt my, op. Tofolle bella donna yn de eagen striidt ek al wer mei Hamlet syn twingend foarskrift, dat it toaniel it libben spegelje moat. Mar fan it stuit ôf, dat hja sljocht wurdt, is hja great fan in oangripende tragyk, dy't jin fascinearret oant de needlottige ûndergong. It is hast ûnbigryplik, dat in fanke fan sawntjin jier (Jean Simmons) ta sok spyljen yn steat is.

Olivier sels hat de haedrol en hy spilet Hamlet sterk en oertsjûgjend. Hjir bigjinne fansels de problemen earst foargoed. Alle kultuerfolken hawwe har Hamletlitteratuer en tûzen kommentators jowe tûzen forskillende antwurden op 'e frage: hwa is Hamlet? As Shakespeare syn útlizzers hearde, soe er elk fan harren grif antwurdzje: hea ja, jo hawwe gelyk, dy kant sit der ek oan Hamlet, fierders is er, lyk as ik him sjoen ha en ik haw him sjoen, lyk as er is.

En Hamlet is alles en fan alles. Mar yn elk gefal gjin abstraksje, mar in origineel, libjend, lijend, leavjend, herstochtlik minske en dichter. Goethe moat sein hawwe: neidat ik der tsien jier oer tocht ha, bin ik noch net klear mei Hamlet. En E.B. Folkertsma, dy't Hamlet sjocht as biseten fan de twang nei de absolute died, dy't as iennichste oplossing de dea fynt, seit, dat dy opfetting himsels net foldocht.

In toaniel- of filmregisseur, salang as er sa great net is as Shakespeare, sil hjir in kar dwaen moatte. De wifkjende en fan twivel fortarde Hamlet hat gâns tradysje makke, mar Olivier leit de klam oars. De proloog, dy't praet fan 't needlot fan de minske, dy't net ta de died komme kin, past net op dizze film. Hwant hjir dominearret de agressive Hamlet, dy't him troch neat en nimmen fan syn doel ôfbringe lit en by it útfieren fan syn opdracht sûnder wifkjen leafde en leafste, eigen en oarmans libben offert. Syn twivel wurdt hjir mear út 'e omstannichheden as út in ynderlike spjalt forklearre. Sa bisjoen wol it kommen-

[p. 329]

taer, dat Dr. Smehk nei oanlieding fan dizze film joech, my wol oan. It drama Hamlet wurdt dan in trageedzje fan it rjocht. Der is in skriklik ûnrjocht bard, in misdied, dy't lân en mienskip út har foegen tilt en in ynstânsje, om rjocht to sprekken is der net. Himel noch ierde fordrage dit, earne út 'e kosmos wei (troch middel fan de geastforskining) klinkt de rop om gerjochtichheit en Hamlet wurdt útkard ta de boppeminsklike opdracht, om rjocht to dwaen. As dit folbrocht en de misdied soene is, kin it libben fannijs bigjinne en de wrâld wer draeije. De flechtige forskining fan de jonge, sterke kening Fortinbras oan de ein soe yn dit forbân in biskiedende bitsjutting krije. Wé lykwols de minske, dy't ta dizze opjefte útkard is....

Fansels ropt ek dizze forklearring tal fan nije fragen op. Goethe hat it lêste antwurd net foun, Olivier ek net en nimmen sil it fine. Hwant Shakespeare spegelt yn Hamlet net in facet fan it libben, mar it libben sels, it komplisearre en ûnforklearbre.

De greate fortsjinste fan Lawrence Olivier is lykwols, dat hy mei dit gefaerlike eksperiment biwiizge hat: it klassike drama, ja Hamlet kin forfilme wurde, sûnder syn wêzen oan to taesten. Biswieren binne der en sille der to'n earsten bliuwe, mar der steane nije útsichten en greate mooglikheden foar oer.