De Tsjerne. Jaargang 3

[p. 91]

Fedde Schurer:
Mythefoarming of snobisme?

As der ien ding foar ús fêst biheart to stean, dan is it wol dit, dat Gysbert Japiks ús greatste dichter is. Allegearre fiele wy ús wolris skuldich, dat wy dit ús geastlik bisit to min achtslagge, en as wy earlik binne moatte wy wol tajaen dat wy soms yn gjin jier de Rymlerije yn hannen krigen. Hy stie op 'e planke as in weckflesse, mar hy stie der. Fryslâns greatste dichter, dêr't wy treflike lêzingen oer holden foar Nutsjounen, en dy't wy as histoaryske greatheit earen, mar as dichter forgeaten. Dochs hie iksels b.g. my yn'e lêste jierren oan him sterkje moatten. Wurke ik net oan in psalmbiriming? Moat men, as men oan in psalmbiriming wurket, net fan master Gysbert útgean? Ik haw it, o skande, net dien. Wol, en tige biwust, omdat ik bitrouwen hie dat nimmen fan 'e kritici my derop bitraepje soe, naem ik twa rigels mei ham en gram fan him oer sa't hja my yn 'e holle sieten; twa rigels út psalm 130; tredde fers. Fierders haw ik gjin inkelde psalm mei it foarbyld fan 'e master konfrontearre. Ik kin der wol omhinne helje, mar sa is it.

Doe kamen de critici. It is fansels, dat elk resinsint fan in psalmboek bigjinne moat mei in forwizing nei it Himelsk Harplûd. En tige konkreet forwiisde de ien nei de oar my binammen nei de 130ste psalm, in foarbyld fan ienfâld, djipte en krêft. Ien fan harren sei sels dat dizze 130ste psalm by Gysbert ‘sûnder wryt of slyt’ wie.

Doe haw ik de dryste skuon oanlutsen, en Gysbert Japiks út 'e weckflesse helle. Even wie it my oft ik it grêf fan in Farao skeinde. Mar as de misdiediger oer syn earste skrutenens hinne is giet er al ringen fierder, en sa socht ik, wie it mei klopjend hert, de 130ste psalm op.

Hoe moast ik hjir nou foar oer stean? Men kin dat op ûnderskate wize dwaen. Men kin ta in gedicht komme, wapene mei in stel aesthetyske noarmen, en freegje oft it gedicht oan dizze noarmen bianderet; it bigjinsel fan it classicisme, al of net oant de lêste jierren bywurke. It is in gefaerlik

[p. 92]

bigjinsel, hwant it komt der op it lêst op oan oft dizze noarmen foar my ek jilding hawwe. As ik al fêststelle kin, dat it gedicht bianderet oan de noarmen dy't yn de tiid fan syn ûntstean algemien oanlein waerden, en dat it dus de tiidgenoat hwat sein hat, dan sprek ik in litterair-histoarysk oardiel út, m.o.w. ik ‘bûksprek’ mei it lûd fan in generaesje dy't foarby is. (En dy't yn dit gefal net bêst reagearre hat, oars hie Gysbert de ‘Rymlerij’ wol by syn libben útjaen kinnen.)

Fierders kin men de methoade folgje en forhef de dichter en syn gedicht sels ta noarm, gean der fan út dat alles hwat hjir bean wurdt goed en suver is, en mjitte foar alles hwat dernei komt. Dit kin allinne barre ûnder 'e twang fan in tradysje of in moade; men nimt dizze noarm oan op gesach fan oaren, eigen smaek en kar spilet der gjin rol by. It is snobisme fan 'e lange baen. (Ik moat hjir in restriksje meitsje: kin men der fan útgean dat in minske ‘fan nature’ smaek foar litteratuer hat? Is dy smaek net altiten ûnder biskate ynfloeden en axioma's foarme, en is it mooglik har dêr alhiel fan to skieden?)

Mannichien folget de maklikste en minst earfolle wei: derom hinne. Men neamt de namme fan de âlde dichter mei earbied, forklearret him ûnskeinber en lêst him net. Hy is ryp foar de mythologisearring, en weardefol as de Greate Unbikende. Ik woe yn it bigjin fan dit artikel oanjaen dat dizze wei ús allegearre wankt, en dat wy him net op moatte.

De keninklike wei dy't der oerbliuwt is dizze: Gean ta it fers, lit it safolle mooglik frij fan bykomstichheden op jin ynwurkje en ûnderfyn dan hwat it jin boppe alle tiden út noch docht. Gjin minske sil der yn dit gefal oan ûntkomme kinne dat er útgiet fan syn eigen noarmen, óf dat ôfsjoen fan alle noarmlear it gedicht him oerweldiget. Dat soe it beste biwiis wêze dat it klassyk is, alle tiden oerlibjend, duorsumer as metael.

Is it ûnearbiedich tsjinoer Gysbert Japiks dat ik syn psalm 130 lês as wie er ús tastjûrd yn 'e sirkulaesjeslûf fan 'e Tsjerne? Hy mei it my dan forjaen. As ik him tomjitte kaem mei de earbied dy't men oan 'e deaden forskuldige is, soe der reden wêze it my net to forjaen.

[p. 93]

Wy sille der rekken mei hâlde moatte dat wy hjir to dwaen hawwe mei in biriming fan de bibeltekst. Syn earste strofe skriuwt Gysbert allinne op dit motyf:

‘Ut 'e djipten rop ik ta Jo, o Heare!’

Hjir folget dit fers:

Uwt gruwn'leas' djieppe kolcken,
Dear eangst' till't 't hyer oereyn,
Dear schrick, mey tuwzen doleken,
Grijm-grouw'let fier in heyn,
Mey suwne-molne-stienen
Belestge', O HEER', mey eag,
Mey hert, mey herte-trienen,
Graey ick to Dy om heag.

It earste hwat ús opfalt is, dat it inkelfâldige ‘De profundis’ hjir sawn plastyske stalten oannimt. De ‘djipten’, in mearfâldsfoarm dy't oars net wol as de djipte fordjipje, wurde hjir ‘kolcken’, en hwat bij de ‘djipten’, dy't men jin tinke kin as ‘fordjippingen’ gjin biswier is, dat is it hjir troch de forkearde konkretisearring fuort wol. ‘Hy rint net yn sawn sleatten tagelyk’ seit it sprekwurd, mar kin men wol yn mear as ien ‘kolek’ tagelyk lizze?

Dan komme yn dy kolcken de personifikaesjes fan ‘eangst’ en ‘schrick’. De eangst ‘till't 't hyer oereyn’; de ‘schrick’ ‘grijm-grouw'let fier en heyn mei tuwzen doleken’.

Hwat hjir krêft liket, is uterste swakkens. Ien fûgel yn 'e hân is better as tsien yn'e loft, en ien dolk op'e strôte makket mear yndruk as ‘tuwzen’ dy't ‘grijmgrouwelje fier en heyn’. It makket, ik kin it net helpe, op my gjin oar effekt as dat my by it wurd ‘grymgrouwelje’ de grime oer de grouwel giet.

By dit byld fan it oereinsteande hier mei tûzen dolken yn wide omkrite komt noch de bilêsting mei ‘molnestienen’. Hwer hat de dichter dy? Op 'e rêch, om 'e hals, ûnder 'e earm? It wurdt net dúdlik. Boppedat, it binne gjin gewoane mounlestiennen. It binne ‘suwne-molne-stienen.’

Men kin ek sizze ‘sabeare mounlestiennen’ hwant troch dy tafoeging ‘suwne’ hat it wurd ‘molnestienen’ syn bitsjutting forlern. Men kin jin yntinke dat in dichterlik

[p. 94]

minske op 'e grins fan 'e profanaesje, seit: ‘Dy pinemûle is in krús.’ Mar inkeld in ûndichterlik minske, dy 't it wurd brûkt as cliché, kin de nuodlike kombinaesje meitsje en prate fan it ‘pinemûlekrús’. Sa'n kombinaesje is dit, en al komt er út de pinne fan Gysbert Japiks, it is in cliché, en in tige ûnoannimlikenien.

‘Mey eag, mey hert, mey herte-trienen.’ Sinkonstruksje en ynterpunksje jowe alle oanlieding om to tinken dat each, hert en hertetriennen in oanhingsel (letterlik) foarmje fan de neamde ‘suwne-molne-stienen’.

Makket men jin los fan dizze suggesty, dan docht it bliken dat hjir de trije organen neamd wurde dêr't de dichter mei ‘graeyt’.

Wie ‘each’ en ‘hert’ al net mear as foldwaende? As de triennen hjir abslút neffens har herkomst oantsjut wurde moatte, dan komt it each dochs earder oan bar as it hert. Hertetriennen soe men noch oannimme kinne, as it ‘each’ him yn 'e foarôfgeande rigel net opfallend oantsjinne hie. It rhetoarysk bigryp oerwoekeret hjir alhiel de sinlike oanskôging fan it byld en fortsjusteret elke mogelike visy.

De ienfâldige, neakene skreau út de djipte fan 'e psalmist giet hjir toloar yn in winteljende malmounle fan net-sjoene bylden, de twingende klacht fan de godforlittenheid wurdt hjir oppronke mei it falske forsiersel fan in sinleaze rhetoaryk. Gysbert Japiks slút hjir net oan by de geast fan 'e psalm, mar by de wansmaek fan de litteraire rinkelbellen fan syn tiid.

Ryklik lang haw ik stilstien by dizze iene strofe. Ik woe forantwurde wêze, omdat in bimerking yn passant as kweadaerdich timpelskeinen opnommen wurde koe.

De dingen dy't men noch merkbite kin yn de folgjende fjouwer strofen fan dizze psalm 130 binne fan itselde karakter, en it hat net folle doel der rigel foar rigel bylâns to gean. Ik freegje noch even it omtinken fan 'e lêzer foar it lutsen ‘wreck-swird’ (3, tredde rigel), foar de stoplape ‘Waems eag trog 't tjuester sjogt’ (3, lêste rigel). Ik wiis op it fjirde fers, dêr't ‘ik hoopje op syn wurd’ birime wurdt as:

‘Op sijn wird, in sijn leere,
Dear fet mijn hoop sijn klim:’

[p. 95]

dêr't, ôfsjoen fan dy ‘klim’, de krêft fan it simpele ‘wurd’ ûntkrêfte wurdt troch de ‘leere’.

Yn it fyfte fers wurdt de biriming fan de tekst: ‘en by Him is greate forlossing’ sa:

‘Hy, swiet boppe' alle swieten,
Tjocht, dy him trouw't, uwt nead.’

Hwat hat swietens to meitsjen mei ‘úttsjen’? Neat oars, as dat der in rymwurd wêze moast op ‘Isra'lieten’.

Yn itselde fers, rigel 6 en 7, lêze wy:

‘Hy schil sijn folck uwt-tjean
Uwt eangste krjues in lijen’

en freegje ús wer ôf hoe 't in dichter sa de plastyk fan it wurd ‘krjues’ foarbygean kin.

Wurkje ik hjir mei moderne noarmen? Né, hwant de ienfâld, de direktens en it kleare byld binne de net to miskennen skaeimarken fan alle klassike dichtkunst.

Binne myn biswieren ûnder to bringen by biswieren tsjin de barok yn it algemien? Goed, dan haw ik biswieren tsjin de barok yn it algemien, dy't ik hjir op it dúdlikste demonstrearje kin oan Gysbert Japiks, tige yn it bysûnder oan psalm 130.

Ik woe graech dat ek oaren harsels ris mei my ôffregen oft ús Gysbertforearing ek foar in part birêst op mythefoarming of op snobisme. Earlik sein bin ik hwat kjel fan mysels wurden. Miskien kinne dejingen dy't my Gysbert tofoaren holden as it eksimpel sûnder wryt of slyt my troch in kleare en bertsjûgjende ‘defence of poetry’ fan forkeard ynsjoch ôfbringe. It soe my tige wolkom wêze.