De Tsjerne. Jaargang 3

[p. 67]

Jan Wybenga:
De manlike krêft fan it suden

Nei oanlieding fan: Albert Camus, La Peste. Paris, Gallimard.

Fernand Léger, de skilder, krekt werom út Amerika is oan it wurd: - Revenu en France, ah! quel pays, ça, la France! New-York me semble une petite ville; Paris, c'est une grande ville. Et puis, quand même nous leur donnons le ton de la mode, de la peinture, à tous les autres peuples. Ils sont tous là avec une lorgnette pour voir ce que nous faisons. Même en politique, tenez, c'est encore sur notre dos que tout va se passer.

Men kin hjir in bytsje, sa Frysk-fyntsjes, om glimkje, ûnderwiles men oan 'e dévaluaesje fan 'e franc tinkt en oan stakingen en kabinetscrises, de hiele politike tizeboel, dêr 't bûtelânners har ornaris djipper soargen oer meitsje as de Frânsken sels. Men kin Léger in ûnbigryplik skilder achtsje, in charlatan faeks, dy't de jongerein bidjert en de wurden fan sa'n klúnhakke utering fan ridikule greatskens neame. En tred kin men jit altyd ûnder de profeten gean. Dy't dy kant opgiet, kin, mei stille tank oan it rjochtfeardich Albistjûr, wurden fan kliemske meilydsumens wije oan dat earme Frankryk, dêr't alles op 'e non draeije sil. Hy krijt it dan grif drokkernûch mei syn nije professy, om hielendal to forjitten, dat Frankryk al tûzenen kearen deasein is, mar jit altyt libbet as in hert.

En net allinne polityk of artistyk. Professor J.B.S. Haldane hat in, foar in professor hwat loftich, opstel skreaun, dat er ‘The Gold-makers’ neamd hat. Yn 'e earste alinea lêst men: the French remain beautifully oblivious to a lot of work done outside France until everyone says French science is going to the dogs. Then it turns out that some perfectly obscure French man or woman has just discovered something really original and unlikely, such as radioactivity or wave mechanics...

[p. 68]

De biwuste Fries is der jit altyd min ofte mear fan oertsjûge dat der út it Suden neat gjin goeds komme kin.

In reis nei it Suden stiet gelyk mei de ûndergong op Aeaea, oan 'e tafel fan Circe, de tsjoenster. Of, as it Suden, oer de bergen hinne by ús komt, is de fluenske keapfrou gjinien oars as de boaze keninginne, dy 't bisiket Sniewytke mei de forgiftige apel to forjaen.

Der binne jit, dy't de ‘súdlike kultuer’ sjogge as in slepend forgif, dat yn it earstoan wide dreamen jowt, mar letter geast en krêften fan de sterke, reine Noarderling nimt.

De ôfstjittende foarbylden binne machtich yn tal, mar hast ôfbrûkt. De Vandalen fan Gelimer, kening Redbad en de Dútske keizers fan it hillige Roomske ryk wurde brûkt as tsjûgen à charge yn in forjierre proses.

Mar goed, lit ‘it Suden’ op ús wurkje as in forgif en lit de earste drippen ús foarfaers min bikommen wêze. As wy it brûken leard hawwe sil it bliken dwaen, dat wy der net bûten kinne. Men kin it Suden de eare jaen, dy't it takomt, sûnder der stedskyn fan to wurden. Al jowt men bgl. ta, dat Frankryk de ivige fiedster fan 'e Jeropeeske kultuer is, dêrom hoecht men net ûnder to gean yn 'e swiet-dodzige dream fan ‘la douce France’. It hat gjin doel de noardlike phrase mei in súdlike slaen to wollen.

Sûnder dy boomerang to slingeren, kin men de bisjutting, dy't de Frânske kultuer ek foar ús hat evident meitsje. Hwant rounom, dêr 't it kulturele libben bloeit, kin men de Frânske geast merkbite, as de saed, dy't it wêzen jowt oan in mylde stream, dêr't Jerope syn toarst oan forslacht.

It is spitich dat hjir yn Fryslân de bilangstelling foar de Frânske literatuer net great liket to wêzen. Miene hja faeks Frankryk út 'e wei gean to kinnen? Hwa't de skriften fan Hollânners, Amerikanen of Ingelsken, fan Noaren of sels Dútskers lêst, fart hieltiten yn 'e delta fan 'e Gallyske stream. Men kin yn ús Westlike wrâld gjin smout herntsje fine, dêr 't it triomfantlik kraeijen fan 'e ‘coq gaulois’ net to hearren is.

Hwa't him yn 'e Frânske literatuer fan ús dagen jowt, kin Albert Camus net ûntrinne.

[p. 69]

Yn 1942 hie er it omtinken frege foar syn lytse roman ‘L'Etranger’. Yn 1947 wie it forskinen fan ‘La Peste’ yn Frankryk in hichtepunt fan it literaire jier. Neist dizze romans skreau er essays (Le Mythe de Sisyphe; Lettres à un ami allemand e.o.) wylst er op dramatysk gebiet ‘Le Malentendu’ en ‘Caligula’ joech.

Yn dizze koarte skôging sille wy ús by de lêste roman hâlde. Letter kin dan bisocht wurde it essayistysk wurk neijer to bisjen, al hie it fan bilang west oarsom to wurk to gean. It wachtsjen is lykwols op it forskinen fan 'e stúdzje ‘L'Homme révolté’.

‘La Peste’ is in roman fan greate allure. It is goed dit as earste punt nei foaren to bringen. It is in nocht nei folle (literair faek tige forantwurde, mar dochs ûnbikomsume) ‘Kleinmalerei’, de brede visy to biwûnderjen yn de machtige fresko's, dy't de pest yn Oran útbyldzje. In slochtwei kronyk, mar moai foars fan opset, faken sa forrifeljend gewoan, dat men earst fiks distânsje nimme moat, ear't men klear sjocht hoe'n masterwurk it is.

De pest komt yn Oran. It foarste boek is hielendal oan it opkommen wijd. Koarte, skerpe close-ups fan stjerrende en deade rotten dûke tusken de oare bylden op. Under de bifolking falt it earste slachtoffer, oaren folgje. It wol de minsken jit net oan, dat der yn Oran eat barre sil, sa bûtenwenstich as in pest-epidemy. Mar men fielt, dat der gjin ûntkommen oan is, alles driuwt nei de lêste rigel, dy't koart en grimmitich it earste boek ôfskoattelet: Déclarez l'état de peste. Fermez la ville.

De kronykeftige haedstikken wikselje ôf mei sokke, dêr 't de reäksjes fan in biskaet tal persoanen yn werjown wurde. Der binne trije haedfiguren oan to wizen: de dokterkronykskriuwer Rideux, de ‘marginalist’ Tarrou en Paneloux, de preester. Harren greate antagonist is de Pest. De reäksjes fan Paneloux en Tarrou binne nei it aerd essayistysk, al hawwe se ek de foarm fan in preek of in petear (yn wêzen in monolooch) of notysjes yn in deiboek. Om dy kostlike notysjes en marge by de bylden fan de kronyk neamde ik Tarrou niis in ‘marginalist’. Hy liket yn it earste

[p. 70]

oankommen in nuvere flaneur, dy't foar de foroaring ris yn Oran delstrykt, dêr 't de Pest ûnforwachts rendez-vous jowt: in fortúntsje foar de blaséë tourist.

Paneloux en Tarrou, de Kristen en de athéist, wurde yn Oran mei de Pest konfrontearre. Paneloux uteret him yn twa preken. Yn de tiid, dy't tuskenbeide leit, hat er oan it deabêd fan in jonkje stien. De earste kear is foar him de goarre jit in straffe foar sûnden. ‘Bikear jimme, bikear jimme’ is it Leitmotiv. Mar de twade kear rint oer it blanke fjild fan Gods rjochtfeardigens, as in tsjuster spoar, de giselslach fan syn boade en boal de Pest.

Hoe moat men dêr ûnder stean? Moat men soks sûnder forwar oannimme? Paneloux ropt op tsjin de Pest to striden; men moat de giseling net sykje, ek net probearje der oan to ûntkommen, mar, ta eare Gods, dejinge wêze wolle, dy't der oerbliuwt. ‘Mes frères il faut être celui qui reste’. Dizze hertstochtlike gjalp is in losse flodder, as lêste yn 'e hâlder skoud, om't Paneloux in skerpe patroan to min hie.

As yn Camus' illustraesje fan de hâlding fan de utersten Paneloux it Kristendom fortsjinwurdiget, mei men - mei alle reserve - oannimme, dat de skriuwer ha wol, dat de Kristen him tsjin God forset, as er tsjin de goarre striidt. De hâlding fan Paneloux moat, neffens him ynkonsekwint wêze.

Tarrou uteret him yn in petear mei Rideux. Hy is in figuer fan greater stal as de beide oaren. Dy't yn it bigjin in flaneur like, blykt in fûleindigen strider to wêzen. Hy is, mei skerpe oandacht, leafdefol útbylde. Sterk romantysk fielen fan de kant fan syn skepper hat him syn wêzen jown. Hy sjocht skerp en is tige skerp. Hy fortelt Rideux fan syn libben. Der is gjin lân yn Jerope, dêr 't er net mei yn wrakselingen bihelle west hat. Syn swalkjen hat him dit leard: Nous sommes tous dans la peste.

Rounom hearsket de Pest. Dizze goarre yn Oran is in lyts spegelbyld fan de greate goarren, dy 't har yn 'e wrâld oppenearje.

Moat men jin der tsjin forwarre? Men wit ommers skoan, dat eltse oerwinning mar tydlik is. It draeit op forliezen út. Mar dochs: hokker goarre it minskdom ek oantaest en hwer ek, de earlike keardel sil nea oan 'e kant fan 'e goarre stean.

[p. 71]

Like goed as Paneloux hat Tarrou eat fan in ketter yn him. Syn forset is op it lêst ek in ynkonsekwinsje.

De hâlding fan 'e dokter Rideux is it meast rjochtút. Hy fjochtet tsjin de Pest, sa't er tsjin oare sykten fochten hat en fjochtsje sil. Syn dokterwêzen hâldt de striid tsjin de dea yn. Hy wit dat syn tsjinparty it winne moat, mar bisiket it momint fan de gloarje sa fier mûglik yn 'e takomst to skouwen.

Paneloux, Tarrou en Rideux fortsjinwurdigje alle trije in biskate hâlding foar de Pest oer. Men moat de skriuwer de eare neijaen, dat er libbene, earlike keardels foar eagen hâlden hat en net yn 'e deade ûnpersoanlikens fan it type forfoel.

Dochs is it oeral dúdlik dat er foar alles de essayist is, dy't bisiket foar himsels ré to kommen. ‘La Peste’ is in knappe synthese fan roman en essay, yn safier Paneloux yn syn preken en Tarrou yn syn monolooch, ‘essayistysk’ kommentaer leverje op 'e feiten fan 'e kronyk. It boek is der in sprekkend foarbyld fan, hoe't in skriuwer fan mjitte in probleem, dat urgent is, mei al de krêft fan syn talint yn 'e sfear fan it konkrete bringt, sûnder dat de needsaeklike forienfâldiging, dy't it dêrby ûndergean moat, it fan in ûnfruchtbere algemienens makket.

In romanskriuwer kin gjin problemen oplosse. Syn uterste kâns is, dat de lêzer yn 'e figueren ûnderdûkt en mei harren problemen komt to sitten as wiene it syn eigen. By it lêzen fan ‘La Peste’ wurdt ien frage fan oerhearskjend bilang: hoe bliuwt men oan de kant fan de earlike keardels?

Mei ynmoed bisiket ‘it weake suden’ de greate fragen fan ús tiid har wjerslach fine to litten yn 'e literatuer. Mei grime earnst en manlike krêft is Camus to set gien. Hy pielt net mei moaiskriuwerij, mei ‘literatuer’, fordocht syn krêft net mei wiidweidich en forfeelsum werjaen fan 'e reäliteit. It reälisme hat yn dit boek allinne in timperjende ynfloed op 'e greate visy, dy 't yn wêzen romantysk is. Dit ‘romantisme dompté’ laette ta it klassike, ta singeliere greatens.

Hoenear sille wy us losmeitsje doare fan de lytse, elementaire gefaltsjes? Ien Frysk boek, dat tsjûget fan in greate visy op bilangrike dingen! Hoe lang noch?