De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 379]

Fokke Sierksma:
By in jubileum

By Kamminga to Dokkum is de 5te printinge fan Ulbe van Houten syn roman ‘De sûnde fan Haitze Holwerda’ forskynd. Nimmen dy't net folslein fan de Fryske omstannichheden op 'e hichte is, sil de bitsjutting hjirfan op 'e krekte wearde skatte kinne. In alfte part fan Nederlân easket it rjocht op, in lân mei in folk to wêzen. En dat is nòch in heale leagen. Yn Fryslân fielt op syn minsten de helte him alhiel net Frysk, wylst dizze helte yn syn tsjinnichheit yn it nasjonalisme stipe wurdt troch in espeltsje Hollânners: domenys, skoalmasters, bistjûrsfunktionarissen, en guon noch al tige heech. Foar it Fryske nasjonalisme foarmje hja in permaninte bidriging. Hwant hja hawwe oan harren kant net sasear de arguminten fan it tinken as wol de arguminten fan hwat ik neame woe it deade gewicht. Mei in minimum oan geastlike bagaezje bihelje dizze Hollânners yn Fryslân in maximum oan effekt omt hja... Hollânners binne, d.w.s. omt hja datjinge fortsjintwurdigje dat by forsin foar kultuer oansjoen wurdt en sa skraechoan alle Friezen in minderweardichheitsfielen ynskúnt. Allinnich it feit al dat dizze Hollânners handiger mei mês en foarke ite kinne, yn offysjele en net-offysjele petearen floater oer harren al of net oanwêzich hert hinne prate kinne en de Hollânske kultuer altyd efter harren hawwe, ek al hawwe hja dy kostbere kultuer nea sels ûntdekke kind, - al dizze min of mear tafallichheden hâlde de Fryske biweging op it niveau fan in minderheit.

Miskien sil immen it forkeard achtsje, dat ik de Fryske biweging gjin plak jown haw yn it greate forbân fan wrâld en wrâldpolityk. Men kin fuortdaliks tajaen dat dit in wichtiger aspekt is. Mar fan binnen út bisjoen is it dizze striid tsjin Hollân binnen eigen lânpeallen dy't de situaesje bipaelt. Men hoecht yn Fryslân wierliken de Hollânners net to haetsjen, salang't hja mar bûten de eigen grinzen bliuwe. Mar nou't hja dêr binnen sitte en oeral de toutsjes yn hannen

[p. 380]

hawwe, binne hja in gefaer foar it Frysk nasjonalisme. Hwant harren arguminten binne de arguminten fan it deade gewicht. Dizze Hollânners binnen Fryslân hawwe net it rjocht de nasjonalistyske biweging bikrompenens of koartsichtigens yn 'e skuon to skouwen. Hja sjogge sels ek net fierder as harren provinsjalistyske polityk rikt. Hja fiele har sels tige noflik op it skaekboerd fan safolle fjouwerkante meter of kilometer. Dat is op himsels hiel normael, it sil ek wol sa wêze yn Amerika en yn Sowjet-Ruslân. Mar de Fryske biweging is it funest foar. Dy kin der ienfâldich gjin genôch oan hawwe om as in fatsoenlike folkloristyske streaming dulde to wurden. Dat moatte freon en fijân bigripe.

Men kin op 'e Fryske biweging tsjin wêze omt dy in symptoom is fan de natuerlike follesoartichheit fan it libben op 'e ierde. As men fan bitinken is, dat dy follesoartichheit omset wurde moat yn in unifoarme tastân, dy't miskien minder gefaer foar de frede opleveret, is dat in argumint dat der noch al yn waecht. Elke foarm fan nasjonalisme spekulearret op 'e ynstinkten dy't oarloch yn 'e wrâld bringe. Is men lykwols fan bitinken, dat men allinnich oarder op saken stelle kin troch oansluten by itjinge dat ús jown is, dus troch oansluten by it feit dat der in minimael stikje lân bistiet dat Fryslân hjit en dat in skiednis fan ieuwen efter him hat, dan is it in eask fan humaen en polityk fatsoen om yn dizze saken rojael, ienfâldich rojael to wêzen. Dêr soene de Hollânners yn pastorijen, skoallen en provinsjehûs ris rekken mei hâlde.

Ynearsten lykwols stiet de Fryske biweging noch foar muorren. En as der dan in fyfte printinge yn 't ljocht komt fan in modern masterwurk, dan kriget men sachts oanstriid om to sizzen: Hwat giet it bêst. Yn in lân dêr't de eigen tael noch fakentiden as in frjemdenien oanfield wurdt, en as hwat nuvers sels, dêr't it Nederlânsk op 'e skoalle oanleard wurdt as de superieure tael, - dêr forskynt de fyfte printinge fan in Fryske roman. It giet bêst op 'e statistiken. Mar yn statistysk opsicht giet der yn Fryslân mear bêst. Men soe gâns hwat feiten opneame kinne dy't, yn getallen werjown, yndruk meitsje soene. It needlot wol, dat de geast de statistiken meast al yn 't foar is. Lykas de Hollânners yn Fryslân troch

[p. 381]

in manco oan filosofy de frage nei it nasjonalisme allinnich as in praktysk saekje biskôgje, sa is foar de nasjonalisten sels op dit stuit de praktyske skyn in bihindering om djipper to sjen. Dat is spitich, en net allinne spitich, mar ek gefaerlik. Hwant it giet net goed yn Fryslân, ek al forskynt der in fyfte printinge fan in roman dêr't Fryslân mei foar 't ljocht komme kin.

Om my oan 'e litteratuer to hâlden: nei dizze roman fan Van Houten binne der gâns boeken op 'e merk brocht fan in abominabele kwaliteit. It is net samar, dat men iderkear wer de roman fan Van Houten neamen heart, dy't dochs bynei tsien jier âld is. Sûnt dy tiid is der neat mear útkaem dat by Haitze Holwerda ek mar yn 't skaed stean kin. Wylst, as 't goed soe, dit boek it bigjin fan in ûntwikkeling wêze moatten hie, byneed it bigjin fan in litteraire striid, bygelyks tusken de boere- en de saneamde moderne kultuerroman. Mar der is neat bard; der binne allinnich boeken produsearre, skreaun is der net. Ek hwat de poëzij oanbilanget bigjint men jin de lêste tiid fragen to stellen. De lju dêr't men foar Fryslân alles fan forwachtsje mochte hâlde har eangstich kûs; guon dy't to boek steane as aristokratysk dichter, koarte har de tiid mei it skriuwen fan grappige stikjes yn 'e krante, - elke wike in stikje.

Mar de litteratuer is it wichtigste net. As 't my net mist, dan is de Fryske biweging oan 't fêstrinnen. Faeks soe men better sizze kinne: oan 't leechrinnen, en grif ta greate stichting fan dyjingen dy't graech in stikmannich Fryske dwersbongels fan 't toaniel fordwinen sjen woene. Foar de biweging lykwols is dit proses funest. Byhwannear't ommers dit yntellektueel ûntfolkingsproses trochfrette soe, bliuwt Fryslân sitten mei in mannich fan 'e âlderein. Nou moat men fan dy lêsten gjin kwea sizze: lang net alle âlderein is arrivé wurden. Mar arrivé of net, de ôfstân tusken harren en de jongerein is to great wurden. En hjir rekket men it swakke sté fan Fryslân. Altyd hat de nasjonalistyske biweging lieders hawn. Lieders dy't it continu mei elkoar en mei harren folgers yn 't jern hiene, mar dy't lykwols inkeld troch harren prestaesjes gloede en gong yn 'e saek brochten. Soksoarte fan figuren hat men optheden alhiel net. En krekt hjirre hat Fryslân sa'n forlet

[p. 382]

fan. Hwant salang't it Hollânske gefaer fan binnen net oerwoun is, bliuwt de Fryske biweging faei. Pas as der foldwaende mearderheit binnen de grinzen fan de provinsje foarme is, dy't polityk, kultureel en gouvernementeel hwat to sizzen hat, earst dan kin men sprekke fan in libjend Fryslân dat him as gehiel konfrontearje kin mei Jeropa en de wrâld. Dat lêste sil de krêftproef wêze foar dizze miniatuerkultuer. Dizze krêftproef sil kedize oer it to be or not to be. Mar Fryslân moat op dit stuit yn 't earste plak soargje, dat it sa fier komme kin. Nou driget allinnich it domme gefaer dat de biweging forheard is oer en forgulde mei syn suksessen en al to ringen ré stiet to paktearjen mei de Hollânners binnen de grinzen, dizze Hollânners dy't net rynsk wêze kinne, en mei hwaens earmtlike foantsjes de Friezen as oerwinningen bliid binne.

Doe't yndertiid minister Van der Leeuw yn Ljouwert spriek en it plak fan Fryslân binnen Nederlân oantsjutte fan it gesichtspunt út wei dat in wrâldskôging forrette, protestearren journalisten en oare Friezen, as wie de minister in moart fan doel. De Friezen binne in folk, dat moat de minister net forjitte, waerd der sein. It wie in tragysk forsin. Immen dy't in folk prinsipiëel erken foar hwat it yn syn abslutens en yn syn bitreklikens wurdich is, wurdt oanfallen. Mar men forjit ienfâldichwei, dat dit folk makke wurde moat en dat men it Fryske folk net meitsje kin troch abslute idealen en bidlerspraktiken. De idealen moatte forlege, de praktyk moat stiifhollich forhege wurde. Lit men kreauwerijen en konflikten aventûrje, - as der oan 'e eigen kant dan mar hwat foaroerstiet. Dat is yn alle gefallen better as freonskipkes mei of gemûskop tsjin Hollânske ynfloeden.

Oft it him mei dizze foroaring yn de koerts wurde sil ja ofte né, dat hinget fan 'e jongerein ôf. Dêrom is der - opportunistysk sjoen - optheden mar ien blêd yn Fryslân dat de muoite wurdich is: De Stiennen Man. Dit blêd waerd yn it wykblêd Frysk en Frij - Frysk en Foarsichtich, sizze guon - foar radikael útmakke. Lit it noch radikaelder wurde en los fan de hiele biweging in eigen aksje fiere om de jongerein fêst to hâlden. Hwant as dit blêd it net foar elkoar kriget en byn de Fryske jeugd yn stêd en plattelân, is de

[p. 383]

Fryske biweging syn bêste kânsen kwyt. Van Tuinen, in man fan kultuer en hertstocht, hat him yn De Stiennen Man moedeleas arbeide. De nije redaksje hat faeks de lêste kâns. Byhwannear't dizze radikael bliuwt en ûnderskie makket tusken Hollân-bûten en Hollân-binnen, dan is dy kâns reëel. Fan Hollân-bûten falt yn de omstannichheden sa't dy nou ienris binne, allinnich mar to learen. Forset tsjin sintralisaesje kin men gerêst oan de politici oerlitte. Mar tsjin Hollân-binnen kin men net radikael genôch to wurk gean, tsjin syn geast en tsjin syn polityk. En lit men dan bileaven de frèonen fan Hollân-binnen net forjitte.

It soe in grouwélich forsin lykje kinne, dat it forskinen fan Van Houten syn roman dizze ûnlitteraire en pessimistyske skôgingen yn 't libben roppen hat. Mar de litteratuer hat sa syn forbiningen mei it libben en yn Fryslân binne dy wol tige sterk. En it bliuwt in feit, dat dizze fyfte printinge, dy't oan 'e iene kant allinne mar tofredenens en enthousiasme skeppe kin, tagelyk in warskôging is tsjin elke foarm fan arrivé-wurden. It is to hoopjen dat dizze fyfte printinge fan De sûnde fan Haitze Holwerda krekt like hurd forkoft wurdt as de foarrige drukken. It is de iennichste roman, dy't him der net foar hoecht to skamjen dat er in best-seller is.

It is oerstallich om nou jitris wiidweidich op de ynhâld en de bitsjutting fan dit boek yn to gean, tomear omt dat yn dit blêd alris earder dien is (Tsjerne I, 314 ff). Foar harren dy't it net kenne it folgjende. De sûnde fan Haitze Holwerda is it forhael fan in rike grifformearde boer, dy't mei de ûngetiid in pear arbeiders ynhiert foar fiif wike. Mar it haeijen forrint float en is yn fjouwer wike bislikke. Dan seit de boer tsjin de trije losse arbeiders, dat er harren net foar fiif wike hierd hat, mar foar de tiid fan de haeijinge. Nei in úterlik en ynderlik konflikt bitellet de greate boer Haitze Holwerda it lean foar dy iene wike by. Dit ienfâldich gegeven hat Van Houten brûkt foar in roman, dy't Frysk is en boppe de boereroman útstekt, dy't kristlik is en de forliking mei de saneamde kristlike romans net ienris opkomme lit, dy't realistysk is, mar it typysk Frysk realisme yn himsels ophevet, omdat leafde foar en krityske ôfstân fan syn gegeven elkoar yn 'e blâns hâlde. Dit boek hat visy. Binammen de ein, dêr't de skriuwer de

[p. 384]

banaliteit oandoar deun njonken de minsklike greatens, of leaver: dêr't er de greatens wit to birikken dwers troch de banalens hinne, biwiist dat Van Houten in skriuwer fan formaet is. Nei alle krityk dy't men op Fryslân en syn nasjonalisme mei rjocht en reden jaen kin, is it sadwaende de plicht fan in kritikus om dizze fyfte printinge in evenemint to neamen, dêr't men de Fryske biweging, de skriuwer en de útjower mei lokwinksje moat. Hwant krityk en priizgjen hawwe itselde doel: utering to jaen oan de winsk dat De sûnde fan Haitze Holwerda ienris in fyftichste druk bilibje mei, dat wol sizze dat de biweging oergean mei yn in folk, dat syn eigen skriuwers lêst, omt it de biskikking hat oer de materiële en kulturele mooglikheden dêrta.