De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 342]

Kronyk fan it proaza
Anne Wadman:
Revue fan lytse undeugden

Sj. v.d. Schaaf, Abbingawâld.
De Fryske Bibleteek, Brandenburgh & Co. Snits, 1947.

Sj. v.d. Schaaf syn doarpsroman hat sa't liket yn 'e oarde dy't men sûnder folle harsentergjen mei ‘Abbingawâld’ identifisearje kin noch al hwat lulke koppen makke. Men skynt it dêr oan to sjen foar in immorele wraeknimming op earsume boargers, in gekjeijen mei deaden en hillichheden, in smiten mei smoargens nei lju dy't har net forwarre kinne, en dy't ek troch den bank neat ‘minder’ wêze sille as harren buorman dy 't tafallich de douns ûntsprong. En yn it ljocht fan dizze reäksje hat men oanstriid en nim it foar it boek op tsjin alle dommens en leffens, dy't net yn 'e foarhâlden spegel sjen wol, ek al wit er dat syn trekken dêrre formjukse binne mei dy fan syn domeny, syn skearbaes en syn boargemaster. Fedde Schurer hat, sûnder nammen to neamen, mar foar de goede forsteander dúdlik, it boek yn in kronyk yn de Heerenv. Koerier yn biskerming naem en dêrby kaem de prinsipiële fraech oan 'e oarder oft in skriuwer it rjocht hat om libbene feguren as model to nimmen foar syn personaezjes. Men kin hjir lang en breed oer deliberearje, - de iene sil sizze dat in skriuwer genôch fantasij hawwe moat om syn persoanen sels to skeppen, de oare dat it ûnmooglik is om sels minsken to skeppen, omdat in skriuwer altyd wurket mei psychologyske substraten of ‘gegevenheden’, dy't er op syn heechsten nei willekeur (foar safier't de psychologyske mooglikheden dat talitte, en syn minsken net in mozayk fan flokkende kleuren wurde) trochinoar hellet en mei-elkoar forbynt. En dan de iene wer, dat dat sa wêze mei, mar dat men psychology net trochinoar tize mei mei uterlike heblikheden, en as men dat al dwaen wol, moat men yn alle gefallen jins foarbyld ûnkenber meitsje yn syn uterlike steat, omdat pas soks in garânsje jaen kin foar

[p. 343]

skriuwers objektiviteit. En sa kin men trochgean, en sit men yn in eachwink yn it probleem fan litteratuer en moraliteit.

Nou sille de opskrille boargers fan it earsume doarp dat him sa yn syn himd set fielde, oan dit litterair of, as men wol, moreel probleem wol net takaem wêze. Dat hja der yn alle gefallen net op in bihoarlik niveau oer prate kinne, docht bliken út v.d. Schaaf syn roman, en dat it boek yn dit opsicht net sa fier misroait docht bliken út de reäksjes dêr't men fan grutet, en dy't variearje tusken in boekhanneler, dy't yn steat fan alarm omt er him fan boycot bidrige fielde, al syn Abbingawâlden út 'e útstalkast fannele, en de yn syn wjok sketten doarpsnotabele dy't briefkjenderwei nei alle wynstreken syn wenplak fan dizze blaem bisocht to suverjen. Fansels wie der ek noch sa'n nustje dat it boek allinnich mar lies om út to fiskjen hwa't dy en dy nou krekt wie en dat sa en sa mar moai to kyk set wie.

Men soe tsjin dit jammerdearlik blyk fan earmoede winskje dat it boek fan v.d. Schaaf mear satyre wurden wie as it is, en ek yn oare opsichten mear in boek dat raek skeat.

Ien ding moat ik de forsleine en misledige boargers meistimme, en dat is de konstatearring dat it skriuwen fan dit boek foar v.d. Schaaf in soarte fan wraeknimming west hat. Net sasear in wraeknimming op earsume en ek yndie ûnskuldige boargers A, B ensafh, dy't men harren lytse ûndeugden minlike graech forjaen wol, mar in wraeknimming op in milieu, op in geast, op in boargerdoarp, miskien sels in wraeknimming op eigen forline, op eigen jeugd. De toan fan dit boek forriedt hjir en dêr dy wrakseling, om mei it forline yn 't lyk to kommen, it distantiearjen en it bisykjen boppe de stoffe to stean en der wiis om to glimkjen biwiist dat de skriuwer der dochs noch net alhiel mei yn 't lyk is. En yn dit gefaerlik wriuwingsflak mislearret de humor wolris en skriuwt men by jins bidoelingen lâns. Yn safier dat men it boek sjen mei as in wraeknimming op eigen forline, kin men ek by v.d. Schaaf fan rankune sprekke, lyk as by syn boargers, mar dan is der altyd noch dit forskeel, dat v.d. Schaaf fan syn rankune in boek makke hat en de boargers ûnnoazele praetsjes, en foar de kultuer skilt dat safolle dat it al wer spitich is, dat v.d. Schaaf syn boek net better wurden is as it is.

[p. 344]

En sa bisjoen hat dizze wraeknimming wol fortuten dien, mar op it forkearde punt. Hwant v.d. Schaaf en syn boargers binne gjin gelikense perturen. Men moat de skriuwer stelle tsjinoer in kompetint lêzer en net tsjinoer in lytsboarger mei lange teannen. En dan blykt it in wraeknimming, dy't net forbiten en net neaken genôch is om ek de net-misledige by de kiel to gripen. It boek is net samar in grapke, skreaun om tiidfordriuw of forlet fan jild, en ek net in document humain: it bliuwt earne op healwei stykjen, omt v.d. Schaaf himsels to folle bûten skot hâldt en allinnich mar reporter fan in jier doarpslibben wurden is. Yn wêzen is hy tofolle moralist-mei-in-glimke, stiet hy tofolle mei in meilydsume objektivens foar syn objekten oer. In goed moralist set himsels op it spul, ek al lit er himsels net troch syn boeken panderje, hy lit himsels meispylje sûnder him in rol to jaen, men priuwt him oan it aksint fan syn biwûndering, syn hoop, syn forbittering, syn toloarstelling. En dit tokoart dat syn oerwinning wêze moast, mist men yn it boek fan v.d. Schaaf. Teffens is hy tofolle de sekure amtner dy't it waer, de lytse doarpsfiten, de revue fan lytse ûndeugden registrearret mei in iver en in presisens, in better saek wurdich. Hwant wylst it waer yn 'e humor en de charge forsûpe moatten hie, forsûpe de humor en de charge yn it waer, wylst de morael yn it fjochtsjen forsûpe moatten hie, forsûpt it fjochtsjen yn de morael.

Psychologysk jowt de skriuwer dan ek mear omskotten as lichums, mear klean as fleis en bonken. En al wit er dan mei in s.n. ‘fyn glimke’ soms in ynsjoch to jaen yn de djipten fan de ‘siele’, foar it meastepart glydt hy by de tragyk fan it bistean lâns en bliuwt er hingjen yn it minne of it moaije waer dat de skearwinkel fan Dillema likegoed biroeret as de Belvédère fan kastlein Jan Berga. Sels de wémoedige útein fan Sipke Lammers, baron Laerman en domeny Douwes Dekker, en de striid tusken orthodoxen en frijsinnigen om de macht yn 'e tsjerke forglydt yn in hwat spjuchtige tragi-humor, dêr't men de tokoarten dûdlik fan fielt, as men effen tinkt oan de hertforskuorrenens dêr't in Willem Elsschot in soartgelikens ûnderwerp mei to liif gean kind hie. De satyre, de charge komt net út 'e ferve, it bliuwt allegear hwat hol en doelleas. Miskien hie de skriuwer foar dizze wraeknimming-mei-in-laits-en-in-

[p. 345]

trien dit procédé fan journalistyk moralisme oan 'e oerflakte nedich, lyk as men ek forûnderstelle koe dat er dizze fragmentaryske komposysje, dy't fan it boek tofolle in rige momintopnamen makket, mei soms aerdige kykjes, aerdige perspektiven mei ‘tegenlicht’, in treflike sfearbiskriuwing (it priissjitten, s. 43), mar dochs in los gehiel, sûnder goed forbân, sûnder ôfrouning, frijwillich keazen hat.

Mar ik leau earder dat it in kar út need west hat, omt wy hjir stuitsje op v.d. Schaaf syn grinzen. Hy kin net ta de greate visy komme, foar in panorama sit er to ticht op syn stoffe, foar de close up kin er net ticht genôch bykomme. En tusken dizze beide bigrinzingen bliuwt syn roman hingjen.

Nou hat it boek syn sympathike trekken oan 'e selde omstannichheden to tankjen. Bg. dat it mei in lichte charme oer in heap dingen hinnehipt dy't foar in skriuwer fan mear ‘proporsjes’ as v.d. Schaaf gefaerlike oanliedingen ta melodramatyske spierforrekkingen en dérailleminten foarmje kind hiene. Fan Sipke Lammers bg., de tryste noat yn it boek, hie maklik in martelder wurde kind dêr't de sentimentelichheit mei kwitsen ôfdripte. Mar v.d. Schaaf syn ‘proporsjeleazens’ hat him dêr fan rêdden. Miskien is it ek yndie sa, dat v.d. Schaaf him dêrta to goed fan syn bigrinzingen biwust is, en dan is faeks dizze lichte, oerflakkige irony noch it bêste dêr't men mei wurkje kin.

Mar ek binnen dizze bigrinzingen: oan 'e iene kant net de greate visy, oan 'e oare kant net it minsklik close up, bliuwt it boek net op syn niveau, binne de mooglikheden net ta it uterste spand. De petearen b.g. binne gauris op 'e grins fan it banale, en net ienris nijsgjirrich, origineel of geastich. Ek de persoanen kin v.d. Schaaf net allegear oan. It dimmen masterke Walinga, dat dòchs by einsluten wit hwat er wol, it Berga's folk mei harren lek en brek, en party oaren krije as minsklike omskotten har gerak, mar de skilder Hoitema is net mear as in skema en ek mei Lamey bliuwt de skriuwer sitten as in ûnfortarde brok. En krekt fan dizze persoan, mei de amper oan it ljocht kommende dokter de Leeuw de iennichste fan de hiele cercle dy't de saek troch hawwe kind hie, en dy't men dêrom graech mei de skriuwer identifisearje woe, hiene wy safolle mear for-

[p. 346]

wachte. Mar Lamey wie in Hollanner, miskien dat dat de forklearring jowt....

In jier doarpskrante, mei it waerbirjocht yn greate koppen op 'e foarpagina, en binnenyn, freedsum neist hwat tsjerklik en gemeenteriedsnijs, de praetsjes en skandaeltsjes fan de buorren, en op 'e adfortinsjepagina sa nou en dan ien dy't it ôfleit. Noch net dè Fryske doarpsroman. ‘Abbingawâld’ is it boek fan in skriuwer dy't net boppe ‘les qualités de ses défautes’ útkomt, mar dy't, as it my net mist, him dy bigrinzgingen wol biwust is, en binnen dy bigrinzgingen in licht fortarber en flot lêsber boek skreaun hat, dat in wraeknimming wurde kind hie, mar net mear is as in kronyk fan lytse ûndeugden, en dus in wraeknimming op healwei.

En tsjin de opsternate boargers fan ‘Abbingawâld’ soe men noch altyd sizze wolle: Wês bliid dat jimme komi-tragyk in biskriuwer foun hat dy't der noch safolle fan heel liet. Mar dat is fansels al likemin in litterair argumint as de tokoartdienens fan de Abbinganezen.