De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 321]

[Nummer 11]

Prof. Dr. J.H. Brouwer:
Rede Ta gelbgenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx priis to Boalsert op Freed 10 oktober 1947

Heechachte Dr. Postma,

Op 'e lêste biwegingsdei droech Tamminga Fryske fersen foar, sa as hy dat kin; mar it hichtepunt wie foar my de wize, dêr't er in fers fan Jo op sei, sa simpel, sa sûnder it útsetten fan syn lûd, inkeld it neamen fan de wurden, ien foar ien. Doe tocht ik (en ik haw it grif net allinne west): sa moat it wurk fan Postma foarbrocht wurde, hwant dit rekket it wêzen.

Jou wurk, Dr. Postma, set ús foar alderhande fragen, dêr't wy mar net samar in andert op ré hawwe. De measte dichters bigjinne to skriuwen yn har puberteit en hiel hwat lizze nei in jiermannich de pinne foargoed del; Jo setten út ein, doe't Jo al oan 'e oare kant fan de 30 wiene en hawwe sûnt it Jo tabitroude talint net in amerij forsleauke.

Jo hawwe net allinne dichter west, mar Jo hawwe ek kâns sjoen om in libben lang in goed wiskunde-learaer to wêzen en dêrnêst út stoffige archiven yn fine pluzerij ús in skat fan wittenskiplike stúdzjes to biskikken. Hwat in rykdom hat Fryslân oan Jo to tankjen!

En leit hjir al net in oanwizing yn foar Jou persoanlikheit én foar it karakter fan Jou dichterskip? Dy beide binne nammers net to skieden; der sille net Folle dichters wêze, alteast yn Fryslân net, dy't har sa folslein útsprutsen hawwe yn har wurk as Jo.

Jo binne gjin man, dy't him meinimme lit fan forheftige emotys, dy't jubelet of klaget yn stegerjende ritmen en folle, rûzjende klanken; Jo binne, en wiene altyd, in stille, fine figuer, dy't hwat preuvelet yn himsels, dy't stilwei núnderet, dy't mei in skerp poatlead sekuer de skraskes set fan syn tekening - immen fan hwa't it ús hiel wol oan wol, dat er sa'n niget hie oan de omkriten fan Amsterdam, fan Rembrandt tekene.

Wis, de dream is Jo net frjemd (hoe soene Jo oars dichter wêze kinne?), mar Jo litte dy dream net hielendal eigenwillich fiere wegen swalkje, Jo hâlde har ûnder de kontrôle fan Jou

[p. 322]

intellekt. Is it mei dêrom dat Jou wurk sa modern oandocht? It mist it pathos fan de gefoelslyryk, mar it is ek absolút frij fan rhetoryk en oerdriuwing, saeklik, sober, folslein echt as it is. Der leit gauris in mylde en wiisgearige glim oer hinne, op 'en moaisten yn 'e fersen, dêr't de wiisheit net opsetlik yn socht wurdt; in lichte, fine humor giet dêr ornaris lykop mei. Dat stille, mimerjende petear mei Josels, dat koele bineamen fan de dingen, hwat stiet it altiten op in heech plan en hwat is it altiten troch ende wer troch suver.

Hwer loeken de dreamen Jo al weroan hinne? Al wer nei Fryslân, lyk as it dêr leit yn 'e eigenheit fan alle tiden fan it jier en fan alle jierren nei de tiid; nei de Fryske minske, fol forskaet nei birop en wêzen en dochs ien troch it komôf. Sjocht men skerper ta, dan is it winliken mar ien kontrei, dêr't Jou herte hinne loek, as Jo de dream oer Jo komme lieten:de krite om Makkum ta,de kontrei fan Jou jonkheit, in keale flakte, soene in hopen sizze mar dy't Jou fantasij al weroan oanklaeide mei kostlike moaijens. Leafst hawwe Jo ús dit stik Fryslân tekene, lyk as it dêr leit yn 'e koestering en blinking fan maitiidsljocht en simmergloede, mei de fûgels yn 'e loft en mei de warbere minsken yn 'e ûngetiid. Jo wurk hat sadwaende hwat ljochts en mylds, lyk as ek de Snein, dy't Jo withofaek yn Jou fersen foar ús oproppen hawwe, sa'n eigen sfear hawwe kin.

Kin yn sa'n lyts bistek in greate kunst ûntstean? O jimme moderne dichters, dy't de hiele wrâld ôffleane moatte om stoffe foar jim skriuwerij to finen, lit jim fan Postma bileare, dat yn in wetterdrip de hiele wrâld en de hiele himel har wjerspegelje.

Dr. Postma, de kontrei fan Jou jonkheit meije Jo yn Jou wurk in ûnforgonklik stal jown hawwe, Jo hawwe mear dien. Fryslân, dat wie foar Jo ek it skier forline fan ús foarâlden, dêr't Jo graech ris toevje mochten, Fryslân, dat wie foar Jo ek it gebiet, dat ienris Frysk wie, West-Fryslân, Grinslân, Eastfryslân, Noardfryslân - Jo reizgen de terpen bylâns en setten fan de dichters út oare Fryske lânsdouwen oer. Romantyk, dat toevjen by eigen jonkheit oan yn it fier forline? Jawis, mar it hat Jou eagen net minder iepen makke foar it libben fan hjoed-de-dei: de fleanmasine fan Clement van Maasdijk, de auto dy't lâns de libbene bazaltblokken Jo delset foar de trein fan 11 ûre 11 nimme Jo like goed oan as de terpen en pleatsen yn it âlde lân.

[p. 323]

Jo nimme it oan, it libben mei al syn mooglikheden, mei syn great forskaet fan facetten. Dêrom is der ek gjin tsjinstelling tusken de man, dy't in heech bisef hat fan syn dichterskip èn de man, dy't de freon is fan boer en arbeider, fan jager en fisker, fan Pier en fan de blommejonge; ja ek de minsken oan de selskant fan it libben hiene faek Jou omtinken, ek yn sokke figueren doarsten Jo Josels to objektivearjen. Jo hawwe ús it libben op 'e pleats en yn it doarp tekene mei great bigryp foar de wearde dêrfan, mar Jo hawwe likemin kwea hearre wold fan de stêdden:

‘O, dy stêdden as hja rize
Ut 'e lege ierde wei!
Dat is 't sterke, machtich libben;
En hwa 't d' ieuwen oer biklibben
Hienen hjir hjar ljochte dei.’

Jo binne Fries yn ieren en sinen en hawwe it eigene fan Fryslân op seldsume wize foarm jown, mar al it goede fan om utens wei woe Jo likegoed oan - setten Jo net oer fan Rilke en Boutens, fan Emily Dickinson, Hélène Swarth en Boeken? Fielden Jo Jo net bisibbe oan Slauerhoff?

Ien fan Jou fersen hat de rigele:

‘Is dichterwêzen oars as 't lok fan 't libben sjen?’

Jou dichterwêzen alteast hat binammen west: it lok fan 't libben sjen. De titels fan Jou bondels (‘Fryske lân en Fryske libben’, ‘De ljochte ierde’, ‘Dagen’ ‘It sil bistean’) dogge dêr foar in part al útwizing oer.

Ik sil it net hawwe oer de libbensskôging, dy 't efter al dizze uteringen leit; men hoecht dy net to dielen om great respekt to hawwen foar de foarname wize, dêr't Jo dy stal op jown hawwe en om de wearde dêrfan yn to sjen foar ús tobrutsen en tospjalten tiid.

Binne Jo in folksaerdich skriuwer? Men hat oanstriid om to sizzen: ja, hwant fierwei de measte fersen fan Jo sil elts neikomme kinne en út alles docht it ommers bliken, hoe't Jo ien binne mei lân en folk. Ja - en dochs komt der ús út Jou bondels in dichterfiguer nei foaren fan in sa eigen en markant karakter, sa troch ende wer troch Postma en net ien oars, dat men hwat langer hwat mear bigjint to twiveljen. Lit ús dan mar sizze, dat wy yn Jo in seldsume kombinaty fan folksdichter

[p. 324]

en persoanlik dichter hawwe; wy sille dêr mar net om rouje.

As men Jou wurk yn tiidsoarder lêst, dan liket it, rûch bisjoen, himsels aloan moai lyk to bliuwen. Dochs is der ûntjowing, as men hwat djipper graeft. As in bilangryk feit yn dy ûntjowing soe ik oanjaen wolle, dat Jou persoanlikheit hwat langer hwat mear yn de opienfolgjende bondels bigjint mei to sprekken; de ikfoarm komt nei foaren. Ek is der dúdlik in technysk-dichterlike ûntjowing to merkbiten. Hwat de bou fan de fersen oanbilanget: Jo litte yn letter wurk mear en mear de strofefoarm los; de rigel forliest syn fêste langte - hy dijt út of krimpt yn, al nei 't Jo it nedich achtsje; it rym litte Jo falle as oerstallige sier, lyk as Jo yn 't algemien neigeraden alle ornamint bigjinne to forwaerloazgjen en oanhâlde op in keale, neakene, mar yn syn soberens net minder suggestive, ja earder suggestiver kar fan wurden. D.w.s. it konkrete bineamen mei substantivum en verbum komt op 'e foargroun en adiectyf en adverbium (ûnmisbere eleminten yn 'e impressionistyske styl, mar by Jo dochs al noait fan folle bilang) forlieze al mear terrein. It giet net mear om in rige fan lichte toetsen, en nuances, it giet om it iene goede wurd foar it iene bigryp. Dus: forsobering oer de hiele liny.

Ik hoech net to sizzen, hoe't dizze technyske foroaring hielendal oanslút by Jou primaire oanliz; it bitsjut, dat Jo njonkenlytsen de foarm foun hawwe, dy't past by Jou mimerjend tinken. Dat Jo nei myn sin op dizze wei de struktuer fan it fers wolris al to folle út it each forlieze, is in kwesje fan persoanlike smaek.

De essayist Fokke Sierksma set Jo ûnder de greate dichters, omdat Jou namme in aequivalint en in teken wurden is foar in net to forfangen facet fan it libben, omdat Jo it bigryp binne foar in folslein stik libben en dêryn de foarmen fan in konkreet minske wisten to biwarjen. Sa is it.

Der binne hiel hwat skriuwers, yn Fryslân dochs, dy't oan de ein fan it libben net de tankbre wurdearring fan har folk krigen, dêr 't hja neffens fortsjinste rjocht op hiene. Wy binne bliid, Dr. Postma, dat it Jo biskern west hat, hjoed-de-dei de hulde fan Jou folk yn úntfangst to nimmen.

Jo hawwe Jou lêste bondel, dêr't Jo de Gybert Japicx-priis foar krige hawwe, ‘It sil bistean’ neamd. Ja, it sil bistean, dit lân, dit folk en - Jou wurk.