De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 299]

Fokke Sierksma:
Fryske kampliteratuer

Häftling nû. 10039: ‘Efter it tried. Kampsketsen út Amersfoart’. Osinga, Boalsert 1946.

Efter de ûntelbere forsets- en oarlochsboeken skûlet likefolle oan ûnmacht as oan goede bidoelingen. It bisprekken derfan is dus in nuodlik krewei. As men op 'e ûnmacht krityk leveret, dan kin it net oars of ek de goede bidoelingen reitsje yn 'e bikniping. Nou al, inkelde jierren nei de oarloch, is it tal fan dizze boeken to great foar hokker boekekast ek, en de measten sille aenst allinnich noch lêzen wurde op it bureau foar oarlochsdokumintaesje.

It wie to foarsjen dat dizze stream losbrekke soe. De spanningen fan haet, ûnmacht, yllúzjes en eangstme moasten in útwei fine op it papier. Dizze jierren hawwe tofolle groeden slein. En mei al de oantinkens dy't dizze groeden oproppe, wol men ôfrekkenje. Mannichien hat yn 'e oarloch, frijwillich of troch de need twongen aventûr, dingen ûntdutsen dêr't er tofoaren gjin aen fan hie. En op 'e ien of oare wize moatte dizze oantinkens ynreaun wurde yn it bisteande wrâldbyld. Mar dan opponearret him it probleem: op hokker wize moat dat ynriuwen gean? De measte skriuwers fan oarlochsboeken hawwe har spanningen ienfâldich fan harren ôfskreaun, as woene hja se kwyt om sa gau mûglik wer werom to kinnen nei de oarder fan de foaroarlochske dei. Hja hawwe neat dien as alle feiten dy't harren ûnthâld tergen, mannichfâldigje, en forgeaten, dat men dy oantinkens net mannichfâldigje moat, mar se forarbeidzje. Yn 't earste plak foar harsels. Dizze gelegenheit om it libben ris to bisjen yn hernen dêr't alle minsklike smoargens gearfage like, mar dêr't ek alle minsklike grandeur yn nea-kende konsintraesje oanwêzich wie, dizze gelegenheit wie to kostber. Miskien wie der reden om hjir as in moedleazer, wis om as in wizer minske út nei foaren to kommen. Mar ek foar de oaren, de lêzers, is it fan great bilang, dat de oantinkens oan dizze helske jierren net as ôfeart fuortspield wurde, mar as minsklike feiten troch de minske opnaem en forwurke wurde. Elke bioskoopbisiker wit, dat in film dy't neat sjen lit as de skriklike uteringen fan

[p. 300]

la bête humaine sûnder mear allinnich wearze opropt. Men is nei sok in film net thúskam, of de wearze is fordwoun mei de hiele film. Earst dàn makket in kunstwurk eat yn ús los, fan binnen, earst dan wurket it yn op ús fielen en tinken, as de feitlikheden troch in kunstner forwurke binne. Hwant de kunstner hat kontakt lein tusken de feiten en de siele. Victor van Vriesland hat sein fan dizze oarlochsjierren:

Eerst als wij nooit vergeten deze hel
zijn wij haar ganschelijk ontkomen.

As wy nea forjitte, - of, om it mei in kânselwurd to sizzen: as wy it biwarje yn ús hert. Hwa't in oarlochsboek skriuwt, soe der dêrom goed oan dwaen en freegje him ôf, oft der yn syn wurk in kearn sit, dy't it forjitten treast is.

Okkerdeis is it oarlochsdeiboek fan Bert Voeten, ‘Doortocht’ bikroand mei de Van der Hoogt-priis. It skynt op 'e ien of oare wize nedich to wêzen om yn 't iepenbier in certificaet fan geastlike earmoede gear to stallen, om op oanfraech to fortoanen yn binnen- en bûtenlân. Earmoede yn literatuer èn... krityk. Bisjoen yn forban mei hwat wy niis opmurken hawwe is it wurk fan Voeten in boek, dat men trochlêst, dêrby op syn moaisten seit: Hea ja, dat is ek sa, - om jin dan by einsluten nei it lêzen ôf to freegjen: Hwat stiet der nou einliken yn? Op dizze fraech kin men feilich anderje: Neat. Dit is sûnder mear in boek om to forjitten. Dat it boek ‘Doortocht’ boppedat noch opdiggele is mei linten en flinten en ûnnoazelichheden, lyk as in froumins út de twaderangs demi-monde, hoecht dan allinnich yn 't foarbygean opmurken to wurden.

Net sûnder doel neam ik hjir it deiboek fan Voeten. Hwant it hat deselde fouten dy't men ek yn ‘Efter it tried’, fan in anonym Frysk skriuwer, fine kin, wylst it de goede hoedanichheden fan de Fryske sketsen mist. By wize fan oanmoediging soe men dus de skriuwer fan dizze lêsten, dy't in jier húsmanjen yn it Amersfoartske Durchgangslager biskriuwe, meidiele kinne, dat hy yn alle gefallen rjocht hat op in Van der Hoogt-priis. Mar hy sil, hoopje'k, méar prestearje.

Voeten like goed as de Fryske anonymus hat lêst fan hwat men it bêste oantsjutte kin mei ‘literatuer’: wurden dy't to

[p. 301]

wiid om 'e feiten hingje. Mei dit forskil: by de Hollânske skriuwer is it letterkundige bidragerij, is it gefoelsforfalsking. By de Fryske skriuwer docht krekt oarsom iderkear wer bliken, hoe't hy, as bigjinneling, foar greate feiten net de juste wurden fine kin en sadwaende yn it kliché bilânnet. Sa kin men hjir en dêr sprekke fan in earlike bihelprigens. De iene wol himsels moaijer meitsje as er is, de oare bisiket mei alle macht himsels adaequaet út to drukken, mar it mislearret him to faek. It is grif net nedich om fêst to stellen hwa't fan de twa de greatste mûglikheden hat. Hwant hoefolle biswieren men ek ynbringe kin tsjin de Amersfoartske sketsen, der steane einen yn dy't de visy fan in goed skriuwer yn oanliz forriede.

It wichtichste fan ‘Efter it tried’ is, dat de lêzer in goede yndruk kriget fan it kamplibben. Troch in saeklike forteltrant, dy't mei opsetsin Amersfoart net slimmer útskilderje wol as it wie, wit de skriuwer, hoe bjusterbaerlik it ek lykje mei, ús oannimlik to meitsjen dat men jin, as fortúnlike leek yn dizze matearje, efternei yn it kamp thús bigjint to fielen. Dit nuversoartich bistean, mei Lagerkommandant, blokâldsten en hiel dy skare, dy't de kampbureaukratsy foarmet, en dan it leger fan finzenen fan it meast útienrinnende slach, it kriget foarm en volume. It folgjend sitaet jowt in goed byld fan de goede en minne kwaliteiten fan it boek. In nachttsjinst yn ien fan de barakken rint tsjin 'e ein:

‘Nei fjouweren foroare sa njonkelytsen it totaelbyld. It bigoun skrousk to wurden. De jonges, net mear opjage troch de beide ploerten, dy't nou sliepten, sieten klomsk en slûch op 'e banken, of leinen der ûnder, biwuolle yn strie en bisykjend to sliepen. Inkelden frisselen noch jachtich troch, omt se de hûndert meter jit net hienen. Allegearre wiene se bleek en hiene pûden ûnder de eagen. Sels de warbere kontroleur hie alle energy forlern, en bilies jown: syn gesicht wie wanstaltich forlutsen yn in ûnrêstige sliep. Alle petear wie útstoarn. De sfear wie net mear om út to hâlden. It komyske wie fordwoun, it tragyske wie oerbleaun, neaken, sûnder forsêfting, as in oanklacht tsjin de minskheit.’

Dit stik lit yn 't earste plak sjen, dat de skriuwer syn tael bihearsket. Dit is treflik Frysk. Yn 't twade plak treft jin de

[p. 302]

notearjende soberens fan syn biskriuwing. Oan 'e ein lykwols forswakket hy de swierliddige sfear dy't er mei syn notysjes skepen hat, min of mear troch fan it bisûndere nei it algemiene oer to gean. In inkelde kear kin soks it effekt forsterkje. Mar hjir jowt hy in to greate doasis algemienens, dêr't men leaver noch mear saeklike observaesjes of in inkelde flymskerpe gearfetting sjoen hie.

Yn 'e ynlieding wurdt sein, dat it boek in reportaezje wêze wol en dat de skriuwer him net roppen fielt ta analyses. Nimmen kin dêr biswier tsjin ha. Mar it wol jin oan, dat hjir in pervertearre selskrityk weistoppe wurdt. Yndie, it greatste part fan dit boek is reportaezje, net ûnfortsjinstlik, soms rjochtút knap. Mar like dúdlik is, dat de skriuwer der djip yn himsels mear fan meitsje wold hat as in forslach. Hy bisiket it soms, mar wit it net troch to setten: it brekt him by de hannen ôf. Der opponearje har hjir en dêr probleemstellingen dy't my foar âld-illegalen yn 't bisûnder, mar ek yn 't algemien wol wichtich lykje. It bliuwt tofolle by in bisykjen. Mist it my net, dan kin men krekt sprekke fan in konflikt tusken reportaezje en analyse. It byldzjend forslach, dat kin de skriuwer wol oan. Mar de analyse soed er wol graech trochfiere wolle, sûnder it to kinnen. Faeks soe men hjir efter sykje kinne in tokoart oan twivel, in gefaer fan to greate rjochtlinichheit. It is wol yn 't each fallend, dat guon einen, dêr't de twivel frijmoedich talitten wurdt, yn safier slagge binne as de skriuwer him bijowt. Dêrby falt it op, dat der praktysk net fan oarstinkenden sprake is yn dit boek. De skriuwer, kleardernôch tige orthodox, hat op 'e ien of oare wize de oaren to min oan it wurd litten. En allinnich yn de spanning mei it oare, it tsjinstelde, wurdt de eigen posysje skerp biwust. God wurdt yn dizze sketsen tige folle neamd. Op himsels is dêr neat tsjin to sizzen. Mar de manear hwerop as hjir God iderkear wer oanhelle wurdt, kin faeks foar dyjingen dy't itselde leauwe oanhingje, oertsjûgjend wêze, bûtensteanders sille hjir, al of net mei rjocht, gâns cliché en gâns ûnpersoanliks speure. Hoe persoanlik as syn leauwe ek wêze mocht hat, der is to min twivel yn opnomd om it ek oan oaren as dy fan syn gelove oannimlik to meitsjen en foar dyen to forantwurdzjen. Syn rjochtlinichheit, syn al to ré-

[p. 303]

willige hearrigens ûnder tradysjonele tael en tradysjoneel tinken hawwe de skriuwer yn 'e wei stien, om himsels en oaren to analysearjen. Dat mei in ûnaerdich wurd wêze, it is in wichtige saek. Allinnich de analyse jowt ús kans op ús eigen en oarmans kearn to stjitten. Dat dizze skriuwer in kearn hat, fielt men; hy hat lykwols net sein hokker, en hwerom. As foarbyld fan in tsjinstelde mentaliteit moat ik tinke oan Obe Postma en om in folslein oare feguer to neamen, oan Arthur Koestler. De lêste leveret hjir treflik forlikingsmateriael. Syn Spanish Testament, letter Dialogue with Death, it deiboek dat hy skreau yn Franco syn finzenissen, biwiist grandioas hoe't sels-analyse, twivel en superieure moed yn ien persoan gearrane kinne. It is de moed ta de twivel, dy't resultearret yn de moed om to stjerren. In skriuwer moat los komme fan syn ûnderwerp. Dêrta moat hy de moed ha om los to kommen fan himsels.

Ofsjoen fan dizze dingen kin men it biswier tsjin ‘Efter it tried’ sa formulearje: Opset en komposysje hiene méar literair wêze moatten, de tael hjir en dêr minder. Likegoed hawwe dizze sketsen, as ik my op myn bar weagje mei oan in cliché, in ûnthjit yn.

Dat docht klear en bleat bliken út it koart forhael ‘Thúsreis’, dat deselde skriuwer yn ‘De Stim fan Fryslân’ publisearre hat. Dit forhael is net ien om wer to forjitten. It bigjint mei in kolonne finzenen dy't in doarp troch marsjeare, as der hommels ien út 'e rige stapt en kâns sjocht to fordwinen. De ein is: ‘Mem stiet al yn 'e doar.’ De psychyske revolúsje dy't tusken dit bigjin en dizze ein pleats hat, wurdt biskreaun mei de middels fan in kunstner. Al kin men net fuortdaliks fan analyse sprekke, de observaesje fan haedpersoan en toaniel is sa skerp en fyntsjes, de gong fan it forhael sa rhythmysk en it kontakt tusken feiten en siele sa fêst, dat men bliid wêze mei, dat der lang om let wer ris goed proaza skreaun wurdt yn Fryslân. De bitsjutting dêrfan kin men net oerskatte. De trochbraek yn de poëzij hat fel en goed west yn Fryslân. Mar it proaza is ûnlêsber fan midsmjittichheit en bikrompenheit. Häftling nû. 10039 hat mei dit forhael himsels de forplichting oplein om hjir foroaring yn to bringen.