De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 217]

Bernard Smilde:
Fragen fan in Frysk komponist hjoed-de-dei

Dy binne twadderlei: foarst dy fan 'e tiid, twad dy fan it plak. Hwa't him yn 'e tweintichste ieu roppen, dreaun, ynspirearre of hwat dan ek mar fielt om muzyk yn it wêzen to roppen en dy to boek to setten, moat goed foar it forstân ha, dat hij net de foarste is yn ús tiid, dy 't soks by de ein hat. Hy komt letter as dy't foar him west hawwe en hy stiet mids forskate oaren dy't mei him steane.

Soks mei in simpele wierheit lykje, it is dochs it achtslaen weardich. It set him ommers yn in wrâld fan bisteande muzykpraktiken en -wizânsjes. Dat hat syn foar en syn tsjin: hy hoecht net to bigjinnen mei it experimint, mar hy hat to sjen hoe't it iene slachte nei it oare it foar him dien hawwe en hoe't de lju fan syn eigen tiid it dogge. Hy hat stúdzje to meitsjen fan foarm en ynhâld fan hwat der al komponearre is dizze ieuwen fan (West-)Jeropeeske biskaving. Hy hat to krijen mei de groei fan ús tonael systeem, moat yn 'e kunde komme mei it suver einleas forskaet fan melodyske en harmonyske mooglikheden, mei de praktyske kombinaesjes fan it hiele vokale en ynstrumintale apparaet, en folle net genôch.

Syn muzikale oanliz sil him dêr fansels ek wol ta brocht hawwe (nammers, hy hie oars grif net oan't muzykskriuwen rekke) en it kin net oars of syn earste produkten sille altyd biynfloede wêze fan it muzikael formidden dêr't er weikomt; hja sille faek net mear wêze, as in op syn manear wèr jaen fan hwat er earst yn him opnommen hat. En as it dat dan noch mar is: op syn manear.

Hwant dêr sit nou krekt de oast: to witten dat hy der sels ûnderstrûpt, dat de ien of oare greate figuer him sa meinimt dat er ûnder de tsjoen fan dy syn muzikael idioom him dyselde uteringsmiddels oaneigenet en faek sûnder it sels to wollen dy syn tael jitris bigjint to praten. Mear as ien liket hjir net oan ûntkomme to kinnen. Hat it bg. Bruckner gjin striid koste om los fan Wagner to kommen?

Mar giet it goed, dan komt de tiid dat bliken dwaen sil oft

[p. 218]

hy sels ek noch hwat to sizzen hat; dat er net weiwurden is yn dit machtich komplex fan streamingen en rjochtingen, mar syn eigen paed al wrakseljende foun hat.

Dizze fragen krije yn 'e 20ste ieu nammersto swierder aksint, nou't binammen ús tonale systeem net mear liket to foldwaen. It is in sykjen, net allinne om nije foarmen, mar om totael oare klanken; in heinen fan nije lûden út dy greate kosmos dêr't allinnich de greatsten ûnder ús op har bêste mominten eat fan opheine meije. De moderne komponist is sêd wurden fan al dy do-mi-sol, sol-si-re-muzyk; hy hat him útiten út al dat ge-alterear en gemodulear ont yn it ûneinige; dy opwaerme prûskes smeitsje him net mear, hy hat forlet fan farsk iten. It materiael dêr't wy ieuwen mei wurke hawwe foldocht langer net. En al kin der dan in tiid komme dat binammen ús blaesynstreminten net in botsen mear weardich binne, yn 'e groun fan 'e saek is it gjin revolúsje dy't er neistribbet, mar natuerlike ûntjowing.

Fan âlds waerden ús toanen opboud út de forhâldings oktaef en kwint allinne; dêr koe men de oaren út ôfliede. Letter waerd de terts as biskiedende faktor meirekkene. Dêrtroch krige men it systeem fan de lyksweevjende temperatuer: lytse forskelen waerden ôfroune en sa koe men modulearje nei alle toansoarten. De mooglikheden fan dat systeem binne foar it earst op it rykst oan it ljocht kaem yn Bachs ‘Wohltemperiertes Klavier.’

Mar nou is it dan safier dat wy ek yn dit systeem útpraet reitsje: oare toanen út de rige fan saneamde natuerlike boppetoanen freegje in plak om ek har rol mei to spyljen yn it sykjen fan in klanksysteem: Dêr is dan earst wol de bes dy't by it ôfrounjen fan it foarige raer yn 'e knoei rekke is en nou om syn suverens ropt; mar ek oare mooglikheden steane iepen. Der is yn dizze ieu al gâns experimintearre op dit mêd; mar de risseltaten binne noch net sa dat men de wei foar de takommende tiid útstippele sjocht. Lykwols, dêrmei kinne wy ús der net oan ûntwine.

Dan komme wy op it twadde: it plak dat in Frysk komponist ynnimt mids syn folk. Hy hat to arbeidzjen mei de talinten dy't him tabitroud waerden om dêrmei alles to birikken hwat yn syn formogens leit. Mar oan 'e oare kant is dêr in folk

[p. 219]

dat forlet hat fan lietsjes en stikjes; fan marsen en walsen; fan sjongspullen en oratoria. Dêrmei komme wy dan wer op praktykse fragen: hwat moatte wy bigjinne mei koaren en korpsen dy't fêstruostke sitte yn 'e romantyk fan 'e njoggentjende ieu? Hwat mei in Ljouwerter orkest dat noch net ienris in folsleine symfony-bisetting hat? Hwat mei de krekt opkommende oratorium-forienings, dy't dat orkest noch net foar de helte hiere kinne in joun? Hwat mei ‘Jonkerboer’-opfierings dy't op gjin stikken nei útkinne?

Fragen genôch en de praktyk is lang net ideael. En dochs, hwat Schurer sein hat fan de dichter: Hy is in keardel dy't fersen meitsje kin en se skriuwt as syn folk der forlet fan hat, soe ik oernimme wolle foar de komponist, lit it dan wêze ûnder it selde foarbihâld as dêr 't ik it foar de dichter wier ûnder achtsje. Lokkich ommers hwa 't him net yn'e problematyk fan al dizze theoretyske en praktyske fragen fortiizje lit, mar dy't troch alles hinne sjonge kin út in waerm hert en al sjongende fan syn folk forstien wurdt.