De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 210]

Akke de Vries:
L.A. Dokkum
skepper fan it Fryske kunstliet

Lolke Ages Dokkum, berne 1869 to Snits, studearre to Grins foar apteker, en fêstige him op it Lyts-Sân to Snits, dêr't hy bûten syn apteek ek in fabryk fan genêsmiddels ensafh. hie. Hy hie niget oan allerhande dingen, in universeel man, mei in greate leafde foar de natûr, spesiael de Fryske. Leafhawwer fan silen en farren. Dr. Sipma hat meidield dat hy net allinne Fryske lânskippen boetsearre en skildere, mar him ek fordjippe yn 'e Fryske skiednis en âldheitkundige ûndersikings (tsjerkhôf oan 'e Snitser mar, Grevinnewei). Syn fûgelwaernimmingen hat er dellein yn in rige artikels yn it blêd ‘De levende natuur’ (1916-1921). Yn dizze sketsen is hy troch ende wer troch in bern fan syn tiid: skriezen, hoantsen, ljippen en einen wurde as minsklik tinkende en fielende wêzens útbylde, wylst yn inkelde lyts printe noaten oan 'e foet fan 'e siden de exakte waernimmings steane. Dokkum wie lid fan it selskip ‘Eeltsje Halbertsma’. Syn Frysksinnigens sprekt boppedat út 'e kar fan Fryske teksten. Ien fan de foaroanmannen wie hy lykwols net. Hy joech syn konserten foar eigen rekken, mear út muzikale as út Frysk-propagandyske driuw. In Frysk strider moatte wy dus net yn him sjen.

Under in liet forsteane wy yn 'e muzykliteratuer in komposysje foar solostimme mei ynstremintale bigelieding (meast fan piano of oargel). Nei de komôf wurde de lieten dan fierder skaet yn folks- en kunst-lieten. Fan dizze twa is it folksliet fierwei it âldste. Wy kenne dit wurd yn twa bitsjuttingen: foarst bidoele wy dermei in liet dêr't de trêft fan in biskaet lân en folk yn bisongen wurdt, lyk as b.g. it Fryske folksliet ‘Frysk bloed tsjoch op’ en it Wilhelmus. Yn 'e sangliteratuer wurdt dit soarte mei de folle krektere namme fan ‘nasjonale hymne’ oantsjut. Oars bititelet men mei de namme fan folksliet de tige ienfâldige sangen dy't yn 'e rin fan 'e ieuwen ûntstien, groeid en foroare binne mei, troch en út it hiele folk. De dichter fan dy lieten is mar komselden oan to wizen, de komponist meastentiids alhielendal net. Hja binne bisit en

[p. 211]

utering fan it hiele folk, net fan ien biskaet yndividu. Fryslân hat op dit gebiet neat dat bisjen lije kin, - útsein inkelde teksten fan Gysbert Japicx, dy't nea gjin eigendom fan it folk wurden en boppedat op útlanske wizen makke binne. Fan muzikael stânpunt biskôge, kin men dy net ta de Fryske lietefoarrie rekkenje.

Dr. Eeltsje Halbertsma is eins de foarste dy't yn syn teksten de folkstoan to treffen wit, al binne syn ûnderwurpen faek to sentiminteel bihannele en to faek op in Dútsk foarbyld ynspirearre; omt hy naem dea-ienfâldich bisteande Dútske wizen en bisocht dêr syn teksten sa goed sa kwea mei yn oerienstimming to bringen. It resultaet wie faek in ûngelokkich kompromis dêr't èn tekst èn meldij ûnder lit hawwe. Op dizze wize binne wy ek oan ús nasjonale hymne slagge: in steatlike, frijhwat pathetyske tekst op in frivool-swierich Eastenryksk studintelietsje! (Yn it foarbygean: dy nuvere draei fan ‘dyn âlde eare, o Fryske grou-hou-hou-houn’ hat oarspronklik allinne mar yn de pianolieding stien en is by lettere printingen fan it Frysk lieteboek by forsin yn de sangstimme forsille rekke....).

In fierder markteken fan it folksliet is, dat de meldij yn haedsaek allinne út ljeddereigen toanen bistiet. Oare toanen as dy't ta de toanljedder hearre, komme der komselden yn foar. Foar safier't men nei in oare toansoart oergiet, bart soks meastentiids healwei it liet. En de modulaesje giet nea fierder as de dominant of de parallel. Yn 'e twade helte fan it folksliet modulearret men yn dat gefal werom nei de tonika. By it kunstliet rint de meldij op gjin stikken nei sa ienfâldich mear as by it folksliet. Men modulearret folle mear en folle fierder as allinne nei de dominant; yn it plak fan de ienfâldige strofe komme meast kunstiger foarmen, sadat neist de koepletfoarm fral it s.n. trochkomponearre liet foarkomt, dat foar de hiele tekst in trochrinnende meldij hat. By in goed kunstliet binne tekst en meldij ien gehiel: hja stypje en tsjinje elkoar fan wearskanten.

De foarste dy't yn Fryslân mei it komponearjen fan kunstlieten op Fryske teksten bigoun, wie Lolke Ages Dokkum. Om dizze reden meije wy him dus de skepper fan it Fryske kunstliet neame. As wy bitinke, dat Dokkum, dy't yn 1922 yn Snits

[p. 212]

forstoarn is, libbe hat yn 'e tiid fan 'e neibloei fan de romantyk en dat Dokkum sels in yntellektueel gefoelsminske wie, by hwa't dus it gefoel it forstân oerhearske, dan kinne wy gâns fan syn skeppings better bigripe dy't oars in riedling bliuwe soene.

Om to bigjinnen is syn vokale muzyk folle better as syn pianowurk, dêr't folle mear fantasij foar nedich is. By in liet hat men de tekst as paedwizer, it jowt maetsoarte, stimming, tempo oan dêr't it yn songen wurde wol. Hwa't muzikael gefoel hat, heart de meldij al sjongen by it deklamearjen fan de tekst.

Neist syn solosangkomposysjes, dy't foar ús it wichtichst binne, hat Dokkum jit twa aerdige koarwurkjes skreaun en twa sjongspultsjes makke, t.w. ‘It Spylmansbern’ en ‘De Ienige Utkomste’, dêr't inkelde stikken vokale muzyk fan biwarre bleaun binne. Hja binne to Grins en to Snits foar it selskip ‘Eeltsje Halbertsma’ opfierd, mei bigelieding fan in Frânsk tongoargel, dat Dokkum sels bispile. Lyksa binne ûnder lieding fan de komponist opfierd de berne-operettes mei ballet ‘Sprookje’ en ‘Erica’. De muzyk dêrfan is forsille nei syn dea, der binne portefúljes mei hânskriften weiwurden. Sadwaende kin ik allinne mar bioardielje hwat by ûnderskate printers útkomd is. Spitigernôch hie Dokkum gjin fêste printer, sadat it finen fan syn útjeften in kwesje fan lok en tafal is. Us Provinsjale Bibletheek is op dit stik tige ûnfolslein.

Hwat de muzikale wearde fan syn wurk oanbilanget, is it bisprek in nuodlik ûndemimmen. Wy kinne hjirby net al to kritysk to wurk gean, omt út de opbou fan it wurk docht dúdlik bliken, dat Dokkum gjin fakman, mar leafhawwer wie. Lyk as hy mei skiednis en fûgels pielde, sa is ek syn komponearjen net fierder gien as in earnstich opfette leafhawwerij. Men kin daliks merkbite, dat hy mei de harmonijleare net op 'e hichte west had: mannich kear sûndiget hy tsjin de rigels, makket oktaven- en kwinteparallellen, lit septimen net oplosse, fordûbelt sûnder muzikale needsaek tertsen en septimen, jowt gjin fêste tonaliteit. It is it wurk fan in earnstich leafhawwer, alhiel op 'e klank ôf opskreaun. Wierskynlik is er foar de piano sitten gien en hat - experimintearjendewei - krekt salang socht, ont hy de noatekombinaesjes en gearklanken foun dy't syn ear foldiene. Hjir en dêr hat er in tige lokkige

[p. 213]

fynst dien, in oanwizing dat er muzikale oanliz hie. Hieltyd krijt men it gefoel: hwat spitich dat dizze oanliz net troch fakstúdzje yn goeije banen laet is, hwant hwat hie dit moai wurk wurde kinnen, as hy de macht hawn hie syn bidoelingen to realisearjen. Ek út de melodyske gong sprekt syn oanberne muzikaliteit. Dizze is oer 't algemien lyrysk, soms foar ús hjoeddeiske bigripen tò gefoelich, op it sentimintele ôf. Syn styl is troch ende wer troch romantysk.

It lit him licht bigripe, dat Dr. Schepers mei syn hyperromantyske teksten syn leavlingsdichter wie. Ek fan Rixt hat er twa dichten toanset, fan Piter Jelles in trijetal út dy syn ‘Jongfeinte Lok en Lijen’, fan O.H. Sytstra it ‘Jounliet’ en fan Jan fan 'e Gaestmar it jubeljende ‘Der út nou!’, in lyryske biskriuwing fan it oerdiedige maitiidsfeest, dy't de bûtenman mei syn natûrleafde fansels tige lûke moast, en dy't him dan ek ta ien fan syn bêste sangen, ta in swietlûdige fleurige meldij ynspirearre hat.

Dat Dokkum ek gefoel foar humor hie, docht bliken oan syn liet ‘De groote Hond en de kleine Kat’ op 'e geastige tekst fan Alb. Verwey. Yn in ienfâldige forteltrant slút de meldij him hjir - binammen yn it foarste part - wûnderlik goed oan by de wurden. Bûten dizze tekst ken ik fan Dokkum mar ien oare Nederlânske toansetting, foar solosang: de ‘Jongeling aan de Beek’, op tekst fan Schiller, tige ûndichterlik en mei falsk sentimint biwurke. It hoecht skraechwurk sein to wurden, dat sa'n tekst gjin oanlieding ta in heechsteande komposysje wurden is. Yn de ûntjowing fan Dokkum syn muzyk sille wy dit ta ien fan syn earste prebearsels rekkenje moatte. Lang net alle nûmers dy't ik efterhelle haw, binne datearre. De pianokomposysjes lykje my yn elts gefal ek jeugdwurkjes.

Foar safier't jiertallen bikend binne, is myn konklúzje, dat hy bigoun is mei lieten yn 'e trant fan Schubert, Schumann en Brahms: swietlûdige, sjongsume meldijen dy't wol yn haedsaek de sfear fan it liet werjowe, mar net bipaelde wurden dêrút neijer ûnderstreekje. Yn dizze styl binne b.g. skreaun ‘Ljeafde’ en ‘Der út nou!’

Yn syn lettere lieten dêrfoaroer, lyk as yn Piter Jelles syn ‘Dû naemste myn romer’ en ‘Ierde en Himel’, mar binammen yn ‘Yn't wâld’ fan Rixt, is hy mear de deklamatoryske kant

[p. 214]

oergien. Ynsté fan it sletten koepiet fine wy dêr de frije foarm, dy't him foeget nei de tekst. Op guon mominten is dit him tige goed slagge, binammen yn 'e oanfang fan ‘Yn't wâld’. Mar tige nuver is b.g. wer, dat de meldij omheech giet by ‘-ne’ fan it wurdtsje ‘hinne’, wylst yn 'e fersrigel ‘nei de Himel hinne’ de himel fansels it hichtepunt oanjowt.

Yn ‘Oan him’, tekst fan Rixt, brûkt Dokkum in s.n. programmatysk effekt, tige hiem by de romantyske komponisten, binammen by Wagner. Dit wol dus sizze, dat de muzyk op realistyske wize in bûten-muzikael ûnderwurp biskriuwt. Yn ‘Oan Him’ moat de pianolieding suksessyvlik it ‘boartsjen fan 'e bliere weachjes’, de ‘skelle wearljochtflitsen’ en de ‘tonger, dy't droanend rôllet oer 'e wrâld’ werjaen. Fansels lit him krekt op sokke punten it brek fan klanktaelbihearsking it aldermeast fiele. Syn útbyldings binne dan ek breklik; it bliuwt by de goede bidoeling.

Gearfetsjend: wy meije bliid wêze, dat Dokkum op it gebied fan it kunstliet de foarstap nomd hat, dat er ús inkelde lieten joech mei moaije swietlûdige meldijen, mar dêr stiet foaroer, dat syn folslein tokoart oan fakkennisse ús by in sa útsprutsen natuerlike oanliz foar de muzyk bigreatsje moat.

Parys, Maeije 1947.