De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 204]

R.J. Sipkens:
De Ljouwerter muzykmaster Jean des Communes en syn tiid

It kultureel libben fan Fryslân yn 'e 17de en 18de ieu is ús mar bij biten en brokken oerlevere. Binammen it muzyklibben witte wij net folle fan ôf. Neist de stúdzje fan juffer Visscher en de boekjes fan Mefr. Komter-Kuipers en Hoogslag is der op dit gebiet jit net folle wurk forset. Troch tafallige omstannichheden haw ik mij in jier of acht lyn hwat bimoeid mei it Ljouwerter muzyklibben tusken 1780 en 1840 en mei de persoan fan de man dy't yn dy jierren in greate rol spile hat, de Ljouwerter muzykmaster Jean des Communes. In oersjoch oer dizze man syn libben sil, al hoe ûnfolslein ek, ús in ynsjoch jaen yn it muzyklibben fan de Fryske haedstêd.

Johannes Josephus des Communes is berne yn 1759 to Gouda en forstoarn 30 April 1843 to Ljouwert. Syn âlden wiene: Fransiscus des Communes en Petronella Amels. De heit wie ont 1747 ‘chanteur’ yn de kapel fan de Aertshartoch fan Eastenryk to Brussel, mar doe't dy kapel yn '47 ûntboun waerd krige des Communes Sr. letter oanslach as ienfâldich muzikant yn it Frysk regimint, dat dêr doedestiids húshâldde yn forbân mei de oarloch tsjin Frankryk. It wol mij foarkomme, dat wij hjir de reden sykje moatte dat letter de soan as jong muzikus nei Ljouwert teach, faeks ûnder foarspraek fan de ien of oare Fryske edelman. Johannes, of Jean, sa't er himsels neamde, hat les hawn fan syn heit en as jonge fan 14 jier is er al fioelist bij de Dútske opera to Amsterdam. Yn de folgjende jierren makket er in pear konsertreizen troch Hollân. Yn 1782 sjogge wij him yn Ljouwert opdûken. De Ljouwerter krante fan 31 Aug. 1782 jowt in earste adfertinsje, dy't fan in hiele rigele folge wurdt.

26 Okt. 1788 boaske hij mei Johanna Maria Smids. Trije moanne letter is hja forstoarn. Dit jier fine wij gjin birjochten mear yn 'e krante. Faeks hawwe de húslike omstannichheden it near lein op syn warberens nei bûten út. Yn 1790 en '91 komt syn namme wer nei foaren.

[p. 205]

Wij libje yn dy dagen yn in oergongstiid. Alles is yn biweging en de revolúsje spilet him net allinnich of ôp polityk, mar ek op kultureel terrein. Yn 'e midden fan de achtsjende ieu steane alle wichtige feguren út it muzyklibben yn tsjinst fan keningen, hege adel of tsjerklike greatmachtigen. Ik neam as foarbylden Händel, yn tsjinst fan de Ingelske kening, Haydn, tsjinstfeint fan de Esterhazy's en Mozart, slaef fan de aertsbiskop fan Salzburg. Mei Beethoven, de revolúsjonair, foroaret dizze forhâlding. De liedende feguren yn de muzykwrâld krije maetskipliker in folle frijer posysje en de muzikale kunst mei in greate K wurdt hwat langer hwat mear it eigendom fan de massa. De mienskip, soms ek al de Steat, leit bislach op 'e muzyk. Grétry wurdt de Steatskomponist fan it revolúsjonair regear yn Frankryk. It muzyklibben forfart fan de hôfkapel nei de greate konsertseale. Men kin fan tinken wol ha, dat dizze oergong him net op ien stuit trochset en sa kin it barre, dat 30 jier letter Joh. Bern. van Bree, de man dy't letter syn stimpel sette sil op it muzyklibben yn Amsterdam, yn tsjinst is fan de Baron Collot d'Escury to Seisbjirrum.

De posysje fan des Communes is in moderne: hij hie in min ofte mear selsstânnige wurkkring. Foar 1800 lykwols hat hij de stipe fan hwat hij yn in adfertinsje neamde ‘de goedgunstige adsistentie van Liefhebbers der Musiek’ mear nedich hawn as letter, doe't er as muzykmaster oan de muzykskoalle in semi-amtlike funksje krige.

It stiet nou wol fêst dat des Communes sa net de stifter dan wol de lieder west hat fan it muzykkolleezje ‘Audi et Tace’. Mei dat muzykselskip is it altyd noch hwat in tsjuster gefal. Ik leau net dat foar 1938 ek sels mar de namme fan dit kolleezje bikend wie. Mefr. Komter-Kuipers neamt him yn har boekje oer it Fryske muzyklibben net. Yn 1937 of '38 waerd it hûs op 'e Nijstêd 49 troch de famylje Harinxma forkoft oan de gemeente Ljouwert en bij de forhuzing kaem in kastke mei âlde muzyk foar't ljocht, dat bifette de folsleine orkestpartijen fan 20 ouvertures, 8 Symphonies Concertantes, 109 symphonyen en hwat lytsguod, alles kreas ynboun en mei in skreaune katalogus der bij. Nearne lykwols in namme fan de lieder of fan leden fan it selskip, in jiertal likemin. Mar bij nû. 60 stie: ‘Drie sinfonies Periodique’ fan ‘Gyrovetz,

[p. 206]

Pichl en C....’ Yn in klapper stie ûnder itselde nûmer Com. Dit wiisde yn 'e rjochting fan des Communes, en in neijer ûndersiik û.o. op it Stêdsarchyf, dêr't ik in paer brieven foun fan des Communes, skreaun yn itselde hânskrift as de katalogus, joech de bifêstiging. In ûndersiik ynsteld nei it Ljouwerter muzyklibben, foarsafier't dat ta utering komt yn de Ljouwerter Krante (jiergongen 1783-1843, dus oer sechstich jier), in tige nijsgjirrich, mar tiidnimmend krewei, jowt oangeande ‘Audi et Tace’ gjin ljocht. De namme fan it selskip komt net ien kear foar tusken de hûnderten oankundigingen fan muzykútfierings. Neffens de Baron B.Ph. van Harinxma wie de bibliotheek net it eigendom fan de famylje van Harinxma, mar hat it kastke mei boeken altyd op 'e souder stien en wie it ôfkomstich fan de bouwer fan it hûs, Piter Cats, in smoarryk keapman, Mennist en Patriot. Yn dat gefal soene men de leden fan it muzykkolleezje net sykje wolle yn de rounten fan de âlde adel, mar fan de rike boargers, de patriotten as Manger, Cats, Zeper, Tigler en oaren.

De namme ‘Audi et Tace’ wie oars yn Ljouwert net ûnbikend. Om ende bij 1750 wie hjir in foriening fan 12 mannen, dy't op fêste tiden bij elkoar kamen. De namme fan dit selskip wie: ‘Collegium duodecim virorum Constanter audi vide et tace,’ d.i. Selskip fan de toalve mannen: Harkje, sjoch en swij aloan. Koartwei neamde men it ‘Constanter’. Yn de ‘artikelen en regulen’ fan 1757 lêze wij û.o. dat de gearkomsten waerden hâlden om barren bij de Ljouwerter leden oan hûs fan 5 ont 10 ûre, it mocht net to let wurde, de gasthear wie foarsitter en mocht ien of twa freonen útnoegje. De lêste notulen binne fan 19 Maert 1794, doe't it revolúsjespoek op 'e doar kloppe. De frage komt op, oft de yn 1819 fan Mr. van Halmaël stifte stúdzjerounte ‘Constanter’ in fuortsetting is fan ‘Constanter audi vide et tace’, of dat ús muzykklub ‘Audi et Tace’ der forbining mei hawn hat. Hwant yn it âlde selskip die men ek oan 'e muzyk. ‘Men diverteerde zich met vuur-zangk en danswerk, het zien der effecten van een brandspiegel als andere vrolijkheden’. Yn 1764 ‘deden geoorloofde verlustingen en vrolykheden, gepaart met keus van zangkunst en stralende muziektonen niet in geringe mate het aanzienlijke gezelschap vermaeken.’

[p. 207]

Hoe 't dit ek wêze mei, ik wist fan it bistean fan de foriening ‘Audi et tace’ en fan Jean des Communes, mar hie noch gjin wissichheit oer de forbining tusken dy twa, doe't ik tafallich in âld Frânsk boekje yn 'e hannen krige, ‘Biographie des Artistes-Musiciens Néerlandais’ fan Ed. Grégoir, dêr't út bliken docht dat des Communes lieder fan Audi et Tace wie.

Wij seagen, dat des Communes yn 1789 widner wurden wie. Yn 1792 en '94 fine wij yn 'e Ljouwerter Krante in pear adfertinsjes dêr't út bliken docht, dat de Fraterniteitsseale forwiksele wurdt tsjin de Stêdsskuttersdoele, op it toernoaifjild, tichte bij it Coulonhûs yn 'e Doelestrjitte, op it plak dêr't nou de skoalle foar B.L.O. stiet.

Yn 1798 is des Communes de lieder fan de soasiteit ‘Tot lering en vermaak’, dy't yn 'e folgjende jierren geregeld toaniel- en opera-útfieringen jowt. Fan de tusken 1802 en '05 opfierde opera's neam ik: ‘De hoefsmid’ (Le maréchal ferrant) fan Philidor, ‘De twee gierigaards’ (Les deux avards) fan Grétry, ‘De korte dwaling’ fan Sédaine, ‘Dokter en Apotheker’ fan Dittersdorf.

12 Febr. 1802 trout des Communes mei Carolina Godschalk en in jier letter hiert er de Stêdsskuttersdoele. It is oarloch, de tiden binne krap en men moat der hwat bijfortsjinje. Hja krije twa bern: Fransiscus Petrus (1803) en Constantia Maria (1804). De soan is jong stoarn en de dochter is âldfaem bleaun. 1 Jann. 1808 kriget syn wiif in dea bern en fjouwer dagen letter is des Communes foar de twade kear widner. De man hat grif net in maklik libben hawn, mar hij lit de moedfearren net hingje. Hij is yn dizze tiid drok warber, hwant yn 1807 hat er, mei H. Krayenstein, in ‘Nederduitsche Groot Opera’ oprjochte, dy't fral mei Ljouwerter merke de iene opera nei de oare jowt. Yn 1809 foroaret de namme yn ‘Nederduitsche Toneellisten’. Mar ek de mear absolute muzyk hâldt syn omtinken fêst.

Tusken 1813 en 1825 binne wij de namme des Communes yn de Ljouwerter Krante mar ien kear tsjinkomd. It is mij net dúdlik hwerom't hij yn dit tiidrek gjin rol spilet. Miskien hat er tofolle mei de Frânsken ophawn en stiet er de earste jierren nei de bifrijing as kollaborateur to boek.

[p. 208]

18 Jann. 1819 wurdt yn in Nutsgearkomste de forstoarne Nutsbistjûrder Dominé Lobry bitocht mei in rede fan Ds. Delprat en in Kantate fan des Communes, op wurden fan de Ljouwerter jurist Mr. C.P.E. Robidé v.d. Aa, dêr't de partituer en it tekstboekje fan biwarre bleaun binne. It soe nijsgjirrich wêze om sa'n wurk yn Ljouwert jitris út to fieren. As men de partituer trochlêst blykt dat des Communes in knap fakman is, dy't him mei de styl fan syn greate tiidgenoaten as Haydn en Mozart bitroud makke hat.

Yn 1825 - hij is dan njonkelytsen al 66 jier - komt er wer op 'e lapen. 11 April fan dat jier jowt er in leafdiedichheitskonsert. Nei 1830, as des Communes sawntich jier wurden is, wurdt der elk jier in benefice-konsert jown, meastentiids met ‘adsistentie van de heren liefhebbers’. Bij gelegenheit dat it 50 jier lyn is, dat de âld man him yn Ljouwert nei wenjen set hat, yn 1832, wurdt in great muzykfeest op priemmen set. In jier nei it lêste beneficekonsert (18 April 1842), ntl. op 30 April 1843 rekket des Communes wei. De Ljouwerter krante jowt in wiidweidich en wurdryk forslach fan syn biïerdiging.

Ut dit oersjoch fan libben en wurk fan des Communes hat tinkt mij wol bliken dien dat yn de Fryske haedstêd sa om 1800 hinne gâns oan muzyk dien is. Bûten it wurk fan des Communes barde der noch hiel hwat dat de muoite fan it neamen wurdich is. De oargelist Frank b.g. joech geregeld oargelkonserten, wylst allerhande forneamde artysten har hearre lieten. In pear foarbylden:

9 April 1823. ‘P. Frank, organist van de Groote Kerk te Leeuwarden zal met de vereischte toestemming op het orgel in die kerk geven: een Concert op Woensdag 9 April des namiddags 3½ uren, waartoe de entree voor elke persoon is gesteld op twee zesthalven.’

Soms komt men dingen tsjin dy't nou wol foargoed út 'e tiid binne, b.g.:

23 Jann. 1804: ‘Het concert, dat a.s. Maandag door den Heer Meyer uit Mannheim gegeven zal worden, zal bestaan uit de volgende nabootsingen met de Mond: de toonen die anders alleen door het gebruik van onderscheiden Instrumen-

[p. 209]

ten kunnen voortgebracht worden als: de fluit, hautbois, fagot, klarinet, waldhoorn, trompetten en pauken. Ook worden vele aria's gezongen met volle muziek uit verscheidene opera's, als mede duetto's van 2 kanarievogels 1e en 2e stem, alleen met de mond, hetwelk men nooit alhier gehoord heeft’. Hjoed de dei moat men soks al op in Bûnte Tiisdeitojounstrein sykje.

It wiene gauris skoalmasters dy't de muzyk as bijfak bioefenen. Om 1800 hinne wenne yn Ljouwert de Frânske skoalmaster T. Rameau. Hij joech de bern les yn Frânsk, dounsjen en muzyk, mar pielde ek mei konserten. Sa soe it wêze op 5 en 8 Maert 1800. Der waerd oankundige in ‘vocaal en instrumentaal concert op welke gezongen zullen worden Aria's, Duo's, Trio's en Chooren uit de voornaamste Fransche opera's, geaccompagneerd door het forte-piano en een heel orchest.’ Mar it gyng net troch. ‘Het Fransche concert in de Couranten geannonceerd, zal om redenen geen voortgang hebben.’ Hokker redenen wurdt der net bij sein, mar der falt nei to rieden, hwant efkes letter lêze wij: ‘De ondergetekende, geïnformeerd zijnde, dat men thans zelfs in publieke gezelschappen zig niet ontziet, gerugten te verspreiden, zoo wel beledigend voor hem zelf als hoogstnadelig voor de Eer deszelfs huisvrouw vindt zich ter verdediging van deszelve als haar altoos trouw en eerbaar bevonden hebbende, gedurende eene echtverbintenis van meer dan zes jaren genoodzaakt, een ieder die zich veroorlooft ten nadele van haar eer te spreken, niet alleen te houden voor een vuilen lasteraar maar ook om tegen denzelven ter betering van Eer, in rechten te ageren.’ Yn sokke omstannichheden stiet in minske de holle ek net nei konserten.

Forneamde artysten komme nei Ljouwert: de bline oargelist Brachthuizer, de pianist-komponist Ignaz Pleyel, Rubinstein, de fioelisten Ernst, Lafont, Vieuxtemps en oaren.

Yn de dagen fan des Communes wennet to Ljouwert de fioelist Samethini. Hij moat op 9 July 1846 spylje ‘ten paleize van Koning Willem II een door hem gecomponeerde Elegie alsmede een fantasie van Allard’. In âld Ljouwerter fan 80 jier fortelde mij, dat hja as jonges it beaken op 'e hoeke fan 'e Langemar neamden ‘de lessener fan Samethini’, in oar beaken hiet de ‘lessener fan Wedemeyer’. Soks biwiist wol, hoe populair de musici fan de stêd yn dy tiden west hawwe.