|
| |
| |
| |
Inne de Jong:
De Amearikaen
Hast elke simmerfakânsje seach ik him en in kear of hwat hienen wy in wurdmennich wiksele efter in glês bier. Folle praetsjes hie er net, mar syn lûd wie djip en waerm, syn sizwize skerp en pittich. Hy hie in bulte niget oan it gea: yn ús koarte petearen hie ik al gau foar it forstân, dat er frij hwat mear fan de flora en de fauna fan de Súdwesthoeke wist as ik. Der song gjin fûgel yn de bosken, dy't hy net to plak bringe koe. Hy hâldde grif mear fan de bisten as fan de minsken, hwant men seach him nea yn selskip. De fyts, in glânzgjende Union mei in breed terrysadel wie syn ienichste kammeraet. Hy moast sa'n foege sawntich jier wêze, mar hy wie linich en hecht as in fyftiger. Bidaerd, mar bihindich sloech er syn rjuchterskonk oer it sadel en trape mei in bihoarlike gong yn de stiifste winen op. Hy roun rjucht en fearjend, mei in bril seach ik him nea pielen en it like my ta, dat er jit frijhwat yn 'e bouten hie.
Der wie hwat yn syn wêzen en syn hâlding, dat my oantriek. Syn lûd, syn praet, syn nijsgjirrige, forware âlde kop, syn sterke mûle, syn mylde eagen, dy't ynienen fel opljochtsje koenen, wekken it formoeden, dat er in skiednis hie of in dream hoede. It wie my lykwols net rjucht slagge, om ta in yngeand petear mei him to kommen. Elk bisiikjen, om hwat mear gewaer to wurden fan syn omstannichheden en libbenswize, fielde hy skerp oan en waerd hoflik en taktysk ôfwiisd. Dochs miende ik soms, as er my oanseach, in frage yn syn eagen to lêzen.
De kellners en oaren, dy't ik alris tante hie, makken my net folle wizer. Hy moast in foech minskelibben lang yn Amearika tahâlden ha, wie in jiermennich lyn yn it heitelân weromkommen en wenne nou yn in húske mei in great hôf tusken Gaesterlân en de marren. Hy wie by de measte lju allinnich bikend as ‘de Amearikaen’, mar fan in Himmelommer fékeapman hearde ik syn namme: Lou Santema.
| |
| |
Op in stille, waerme Septimberdei yn '35, doe't de wrâld bloeide yn de lêste gloarje fan de simmer, krigen wy ynienen djipper kontakt en waerd er spontaen fortroulik. De oanlieding wie simpel. Ik stie op ien fan de klingen oan de seame fan Gaesterlân, forlern yn it seldsume útsicht: de dûnkere bosken efter it trochsichtige gerdyn fan in waerme, blauwe dize, de fûnkeljende sé en de romten fan Fryslân mei greiden en marren en tuorren. In iensume fytser wrotte tsjin de hichte op: it wie Santema. Doe't er deun by my wie, plofte syn efterbân. ‘Forrek!’ sei er en by wize fan groet tsjin my: ‘dat hie er better yn it doarp dwaen kinnen’.
Ik hie ark by my en stelde him foar, de bân to plakken. Hy naem it daliks oan en in healûre letter trapen wy togearre nei de bosken. Op Heech Brandenburgh setten wy de fytsen oan 'e kant en rekken oan it toarnbeisiikjen as jonges: ien fan sawntich en ien fan fiifentweintich. Letter stienen wy yn it skaed fan swiere iken en seagen út, oer Murns hinne, dat forskate meters ûnder ús lei, nei de sé, dêr't de loft boppe to triljen stie fan waermte.
‘Ien fan de moaiste plakjes fan de wrâld,’ sei er, hast stil yn himsels.
‘Ik tink, dat Jo noch wol moaijer plakjes sjoen hawwe,’ antwurde ik.
‘Wol wylder en greater, mar moaijer net.’
Doe fortelde er fan de bergen en ravinen fan Manhattan, de gleone heechflakten fan Colorado, it bloeijende lân fan de Missisippi, de kleuren fan Arizona, de ivige Maitiid oan de Golden Gate.
Hy fortelde waerm en mei oertsjûging, soms mei in tikje wémoed, mar net sûnder humor.
‘Kearel,’ sei ik, ‘ik gyng moarn noch op reis, as de Yankees de doarren net ticht slein hienen.’
‘Ik forstean dy en op dyn jierren tocht ik der krekt sa oer. Mar as men oeral west hat en it each is sêd fan sjen, dan komt men werom en fynt hjir yn it heitelân in frede en in skientme as nearne yn de wrâld. Dit wûnder is alle dagen nij en der komt gjin ein oan.’
‘Hwêrom fortel ik dy dizze dingen?’ frege er ynienen. ‘Sa net, ik hie al lang ris mei dy prate wollen, mar ik bin
| |
| |
hwat swier to rissen. Giest moarn mei to silen? Ik haw in boat op 'e Galamadammen lizzen.’
Ik naem it oan en wie de oare middeis om twa ûre op 'e Dammen. Doe 't ik him stean seach mei syn brûnzen kop en syn sterke, bleate earmen, frege ik mysels ôf: is dat nou in man fan sawntich of fan fiif en fyftich?
Us sylparty koe lykwols neat fan komme: it wie blakstil mei in igale blauwe loft en grif net ien kâns op in sigentsje. Hy stelde út, dat ik mei him nei hûs gean soe, hwat ik fansels greach die.
It wie smoarhjit en ik switte as in oandrager, doe't wy de gleone wei lâns en letter de greiden troch trapen, mar it like wol, dat myn maet der gjin lêst fan hie. Hy wie fleuriger en spraeksumer jit as juster. Wie er wiis mei myn selskip? Wie ik faeks de ienichste, dy't er alteast in part fan syn fortrouwen skonk en fielde er dat as in bifrijing út in sels keazen, mar dochs op 'en dûr swier te dragen iensumheit?
Syn húske stie op 'e romte, forskûle yn in great, prachtich ûnderhâlden hôf, der't it nou tilde fan appels. Nei it Westen allinnich lei it iepen en dêr hie er yn de sydmuorre in great finster makke mei in frij útsicht op 'e mar.
Yn 'e fierte al waerden wy bigroete fan in oerstjûr blaffen.
‘Ringwood’, sei er. ‘Hy sit yn 't efterhûs en heart de baes al oankommen. Ik nim him noait mei to silen, hy is hwat bluistrich. Goed as bôlle lykwols.’
Doe't we it hiem opstapten, sprongen ús fiif grouwe katten tomjitte, dy't mei weagjende sturten om de baes syn boksen streaken en harren om de frjemde net bikroaden.
‘Simen, Klaes, Oene, Black en Wilson,’ stelde er foar, ‘myn boarren.’
De fiif knapen mauken en grânzgen yn koar en stapten as in striidformaesje foar ús út en mei de doar yn, de sturten omheech. Ringwood bearde mâl, bisnúfde my ris en sprong dan as in wyld tsjin de baes op. Foar de boarren, koe ik wol sjen, hie er in great respekt, hoewol 't dy fan har kant him folslein negearren.
Ik stie al gau foar it greate sydfinster en bearde fan it moaije útsicht.
| |
| |
‘Moatst jouns sjen, as de sinne ûndergiet, dan is 't hjir in hôf fan Eden,’ sei Lou.
De middei ha we trochbrocht yn it hôf en apels plôke. Wy hienen sekken en tobben fol fan de bylkjende fruchten, der't de gloede fan in hiele simmer yn blonk. In sek fol fan de moaisten wie foar my ornearre en dy boun ik mei freugde op myn fyts. Lou tocht der lykwols net oan, om my al gean to litten, ik moast bliuwe to brea-iten. Ik hie grif al in pear kilo apels efter de knopen, mar syn brea mei spek en sterke kofje foelen der goed yn.
Nei kofjedrinken kaem der in kistke pûrbêste segaren en in flesse reade port op 'e tafel. Ringwood en de boarren leinen yn in greate frede om ús hinne en bûten hie de ûndergeande sinne de hiele loft yn de brân set. De mar waerd der read fan en de tuorren oan de oare igge stienen great en swart en ûnwêzentlik yn dit himelfjûr.
Wy dronken en smookten en praetten. Ik doarst nou frijmoediger to freegjen en Lou fortelde fortrouliker. Fragminten fan syn libben gyngen foar my iepen, ik hearde fan reizen en aventûren, blêdde yn goede Amearikaenske boeken en biseach samlingen fan kaerten en platen en oare souvenirs.
Hy kaem ek op syn jonge jierren. Ik fornaem, dat er yn dizze kontreijen, oan de oare kant fan de mar, berne wie en mei syn tsiende jier nei de klaei forfearn. Fiif en fyftich jier letter wie er hjir weromkommen. Net allinnich om to stjerren, mar hy hope, sei er, noch gâns goede dagen as brea út Gods hân to genietsjen.
Ik frege him, hwat him dreaun hie, om nei Amearika to gean, as hy dochs dit lân sa leave.
Doe kaem syn forhael.
‘Hwat my dreaun hat, om nei Amearika to gean? Hwat alle swalkers driuwt: langst nei de kimen, de wrâld, it aventûr. Der kaem by, dat myn libben hjir min wie. Op myn toalfte jier wie ik wees en kaem by in omke yn Hartwert yn 'e hús. Dat wienen lykwols earme lju, ik moast dus sa gau mooglik by de boer. Doe't ik fiif en tweintich wie, hie ik de hiele klaei sahwat ôfswalke en wrot op 'e bou en yn de greide. Mar de leanen wienen bidroefde leech. Wrotte en earmoede
| |
| |
lije sunder útsicht, dat wie myn foarlân. Femylje hie'k net, dat makke, hwat boun my, tocht ik, oan dit lân, dat gjin takomst foar my hie? Amearika rôp en noege, myn bloed loek der hinne. Dochs hinge ik der tsjin oan en ik koe sa maklik net fan Fryslân los komme, as ik tocht hie. Jitris bistelde ik my yn 'e greidhoeke, diskear by in boer, dy't op in minne namme lei: Swarte Harke. Mar hy bitelle in stik mear as oaren en dat joech de trochslach.
As ik alles witten hie, wie ik der lykwols net hinnegien. Ik wist net, dat er mei Nel fan Wieren troud wie, ik wist net, dat er har tiran en har boal wie. Nel hie ik kennen leard, doe't ik in jier yn de omkriten fan Dokkum wenne. Hja wie doe in bloeijende faem fan in goede tweintich, dy't song mei de ljurken en boarte mei de bern. Yn de wide wrâld haw ik nea wer in famke met mei sokke eagen, ek haw ik sok laitsjen net wer heard. Trije doarpen frijden om har, mar ta fêste forkearing kaem it net. Ik wie noch mar in smoarge jonge fan in jier of sechstjin, mar ik hie in greate biwûndering en in stille earbied foar har. Nei 't ik nei oare kontreijen forfearn wie, hie ik neat mear fan har heard. En nou mette ik har as de frou fan Swarte Harke. De frou fan Swarte Harke....’
Lou biet dy wurden der út, wylst er stean gie en nei it finster stapte. Ringwood stie yn in amerij neist him en bromde swier.
‘Hâld de bek, houn,’ sei er en doe forfette er: ‘Swarte Harke wie in ûnminsk, in barbaer. Hy hie in pear eagen yn syn kop as in murd, in burd as in bok, roetswart hier, in bleke, wrede troanje. Syn lûd wie kâld en spotsk, syn heechhertich gnyskjen ûnútsteanber. Hwat driuwt soms de aerdichste en moaiste famkes yn de earmen fan sokke kearels? Hoe wie Nel der by komd en forslingerje har oan dizze man? Hienen dy fûleindige, gefaerlike eagen har twongen?
Fan de earste wyks ôf hie ik al foar 't forstân, dat it waerme, jonge libben fan Nel bifrear ûnder de amme fan dit munster. Hja song en lake en dounse net mear. Hja wie jit yn de Folle bloei fan it libben, mem fan trije skoane bern, in famke en twa jonges, boerinne op 'e rykste pleats fan it gea, mar alle fleur wie út dy moaije eagen wei. Om 'e mûle,
| |
| |
dy't hûndert feinten bigeard hienen, loeken soarchlike tearen. En hwa koe hjir helpe?
Hwat der him krekt ôfspile tusken dy twa soe gjin fremd oait witte, mar hy koe sels yn ús bywêzen it lêbjen en lekskôgjen net litte. It heucht my jit, dat er de earste middeis, doe't we ite soenen, tsjin my sei: “ast bidde wolste, gean dyn gong, de frou sil der wol wiis mei wêze, dan hat hja der noch in bidder by.” Doe't we de hannen gear hienen, fielde ik, dat dy gleone eagen har spot oer ús útspijden.
De Sneins frege de frou my, om yn to spannen en har nei tsjerke to riden. Doe't we de daem útrieden stie hy by de hikke en gniisde: “de groetenis oan de preekhear, halleluja!”
Wy rieden nei tsjerke troch in Maeijedei fol ljocht en greiden fol blommen. Der kaem hwat fan de âlde glâns yn Nel har eagen en har waerm, wémoedich lûd makke my bliid en pûr tagelyk. Dy Sneinen dat ik har nei tsjerke ried, sil ik nea forjitte. Oer har man en harren forhâlding liet se har mei gjin wurd út en ik hie de moed net, der oer to bigjinnen. Mar hwat better ik har kennen learde, hwat greater waerd myn hate tsjin Swarte Harke.
Sjouk, de faem, dy't der foar it twade jier wenne, fortelde my, dat er sûpte as in keal. As it hea thús wie, kaem er elke Tiisdei dronken út Snits wei en dan hinge it hûs yn touwen. De lytse bern wienen deabinaud, hwant hy knoeide harren en sloech de frou. Hja wie hjir bleaun, sei hja, om de frou, hwant dat wie de bêste fan de wrâld. En de frou koe net by dit bist weirinne, hwant dan soe hy de bern opeaskje en soenen hja him grif tawiisd wurde....’
Lou wachte in toarn en seach my oan. ‘Dû bist bleek,’ sei er, ‘dyn segaer is út, skeelt der hwat oan?’
‘Né,’ antwurde ik, ‘ik harkje, fortel fierder.’
En hy fortelde fierder:
‘De earste Tiisdeis nei de ûngetiid sette er nei Snits ta. De frou wie bûtenwenstige stil en bleek dy deis, de bern ûnrêstich, binammen de âldste, Maeike, in skat fan in famke mei har memme eagen en mûle.
Doe't ik de lêste kou molken hie, swaeide syn tilbury de reed yn. Hy stapte út, joech my de leije en hiet my, út to
| |
| |
spannen. In drankwalm sloech my tomjitte, mar hy roun rjucht as in kearse. Syn goare kop wie noch witer as oars en syn eagen baernden. Hy gyng de skuorre yn en fordwoun troch de gongsdoar. De arbeider en de lytsfeint brochten de kij nei de finne, Sjouk en ik boarnden de keallen. Wy wienen krekt klear, doe't lytse Maeike lûd kritend de doar útfleanen kaem. It is wer sa fier, suchte Sjouk, naem har by de hân en gyng mei har nei it hôf. Ik birette my net langer en stie in amerij letter yn de keamersdoar. De frou stie mei de rêch tsjin de bedsdoarren oan, der't de lytse jonges efter leinen to gûlen. Har eagen flammen en troch syn flokken en tjirgjen hinne hime hja: “fan de bern bliuwst ôf, ik gean hjir net wei, al slachst my ek dea.” Syn hân gyng omheech, mar foardat er delkaem hie ik syn polsen beet. Wy stienen foarinoar, hy grânzge fan grime. Nea haw ik eagen sjoen sa fol hate, as dy't my doe oanseagen, mar hy hat grif yn mines ek hwat oars as tagedienens lêzen. Mei in raem skuorde er syn hannen los. Hy foel my lykwols net oan, âlle en flokte ek net mear, mar sei: “ik haw dy hwat to sizzen, ast efkes mei gieste yn de skuorre”. En doe't we foar de golle stienen: “hwer bimuoistou dy mei, fine jongeling? ik sil dy it fearnsjier jaen en dan kinst opdonderje!” “Ik sil dy earst it fearnsjier jaen, swarte smakkert,” sei ik en griep him tagelyk by syn geil burd. Hy wie in gewante knaep, mar ik hie him gau lyts man. Nei in pear menuten lei er bûten wêsten op 'e terske.
Doe haw ik ôfskied nommen fan Nel, ik wist foar jimmer. En yn hokker hel moast ik har efterlitte? Ik haw der jieren lang gjin wille om hawn.... In moanne letter siet ik op 'e boat, ûnderweis nei de States.
Fan in maet, der't ik de earste jierren mei briefke, hearde ik, dat Swarte Harke jong stoarn is. De Heare hat him slein mei kanker. Ien fan syn lêste biskikkingen wie: hy woe yn Ysbrechtum op it tsjerkhôf, hwant yn Nijlân leinen him to folle finen en dat is ek bard. Mar Nel wie brutsen, dy is in pear jier letter rêst.... Fan de bern haw ik nea wer heard....’
Lou swei en der wie oars gjin lûd mear yn de keamer as it
| |
| |
snoarjen fan twa boarren, dy't op 'e baes syn knibbels sieten. Bûten wie it jounsrea forblikt, de kommende nacht wiske sêft en stadich alle foarmen en kontoeren út, in greate stjerre stie boppe de mar. Lou gyng oerein en draeide it ljocht op.
Doe sei ik:
‘De bern fan Nel libje alle trije jit en meitsje it goed.’
Forbjustere boarste er út:
‘Go to hell! Wolst my foar de kroade ride?’
‘Né, ik bin de âldste soan fan Maeike....’
Lang seach er my oan, der kaem in myld ljocht yn syn greate blauwe eagen, dan lei er de hân op myn skouder en sei:
‘Dat wie it dus, hwat my daliks sa fortroud foarkaem yn dyn gesicht. Dou skaeist nei dyn beppe.... Dyn pake wie in satan.... Mar hark, it rûzet yn it hôf, moarn grif in winige dei, giest dan mei to silen?’
Ik ûnthiet it him.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd