De Tsjerne. Jaargang 2

[p. 124]

Anne Wadman:
Skreau ut it panopticum

Foar in minske mei groun ûnder de fuotten binne de greate dagen fan ‘Saxo-Frisia’, ‘It Fryske Folk’, ‘De Swetten útlein’, S.S.-learzens en swastika foarbij. Hja sille ek net weromkomme op Fryske groun, as wij ús forstân bijelkoar hâlde. It is spitich foar de lju dy't dizze dingen leaf hawn hawwe, mar hja sille har der yn skikke moatte. Dochs skynt de yllúzje fan de Herrenmoral ek yn Fryslân noch net alhiel útstoarn to wêzen, de dream is taei en sadwaende is it sa'n great wûnder net dat der yn 'e rounte fan imaginaire graetheden, dy't men âlderwenst noch oantsjut mei ‘Jong’-fryske Mienskip, noch in flardtsje fan dy dream rounwaret. Hja hawwe de wyn net mei en dus koene hja better swije en op better tiden wachtsje. Mar de minske mei groun ûnder de fuotten is goedhinne en kin hiel hwat fortarre, ek it gekanker fan de tokoartdienen.

Der is rankune en rankune. Rankune mei rjocht en mei talint (en dizze rankune hat bynammen yn it litteraire greate dingen skepen) en rankune sûnder rjocht en sûnder talint. En dy fan de Jongfriezen is wol seldsume skimmelich en bidoarn. It is de toan fan yn har eigenleafde rekke heite-en-memmeberntsjes dy't de moed net hawwe eigen sloppens en apert ûngelyk mei kritysk each to bisjen en dêrom harsels oereinlûke moatte oan it útstallen fan oarmans sûnderegister.

Hwat foar greatheden as nou winliken yn dit nasjonaelrankuneus skimespul as akteurs tsjinje, wit gjin mins. Allinnich is it wol dúdlik dat it ûngrypber fenomeen D. Kalma efter de koulizzen fan dit luguber neistikje omwaret, as kleedoplûker, regisseur en souffleur en miskien yn noch oare hoedanichheden dy't men net sjocht út 'e seal wei.

Wol men dizze hiele waeksen-bylden-galerij lyk en rjocht dwaen en op syn historyske swierte hifkje, dan kin men dat allinnich dwaen ûnder de erkenning, dat dizze bylden, wekkerskrille út in neare dream, harsels weromfoun hawwe yn in realiteit dy't harren net mear nedich hat. Dat is, hoe tige

[p. 125]

ek eigen skuld, bigreatlik. It fielen fan oerstallichheit is nea in animator ta greate dingen. Mar sa lang't de ôfdiene greatheit him kûshâldt, binne wy yn steat om him to bikleijen en oprjocht meilijen to hawwen. Sa lang't de skimen har mûlen ticht hâlde hawwe wy noch de yllúzje dat hja minsken binne en dat wij harren neffens minsklike noarmen to bioardieljen hawwe. Mar as it krimmenearjen bigjint raent de yllúzje wei en sjogge en rûke wij de skimmel, it kliemske fochte, it túch en de dompige geuren dy't opstige. Foar geastlike kliensearigens hawwe wij nea net folle earbied.

En mei dit foar eagen is de fraech hiel gewoan: Binne dizze lju de muoitepine fan it oanhearren wurdich? It andert is net slim to jaen. En dochs moat men soms sels tsjin waeksen bylden in barrikade oprjochtsje. Der binne noch altyd naïve sielen, dy't har oan 'e romantyk fan it Panopticum bidrinke en de rankune tsjin it libben fan it waeksen byld nedich hawwe om harren eigen rankune in rêchbonke to jaen, al is't dan ien fan elastyk.

It giet dus yn wêzen om de forantwurding fan de rankune. Ek wol in bytsje om it talint fan rankunearjen, mar oer aesthetyske problemen wolle wij it hjir net ha, al kin it wol efkes sein wurde, dat it ‘talint hwêrmei’ faek hiel hwat sizze kin oer de wearde en de hâldberens fan it ‘hwat’.

En as dan in Skym yn it Mienskipsfodtsje fan Maert 1947 syn rankune loslit op in rankuneuze utering fan de hear F.D. (yn De Tsjerne, fan Febr. '47, efterblêd) oer it forskinen fan in berneboek fan de heer Burgy, dan giet it, mei de erkenning fan de rankune oan beide kanten, om de frage, hwa't it measte rjocht op syn rankune hat, de skym yn syn tryste neidagen mei de forlerne greatheit foar eagen, of de hear F.D., dy't syn temperamint de gunst jown hat boppe syn rationeel ynsjoch, en dy't dêrbij der útflapt hwat oaren, dy't lyk as hij it slachtoffer wurden binne fan de ideology dêr't de hearen Burgy en de skimen út it Mienskipspanopticum har ienris sa noflik bij fielden, wol tinke, mar automatysk mei rationele motiven op harren tonge bismoare, omt der nou ienris in tiid komt dat men âlde skelen oersljochtsje moat. F.D., achte hearen Skimen, is troch de Grienen oer de grins brocht, fan it iene Lager nei it oare sleept en hat syn sounens der bij forspile. Dat wie yn 'e

[p. 126]

tiden fan jimme greatheit, Skimen, doe't jimme noch printsjekranten útjaen mochten sa folle as jim woenen, en de romantyk fan Frisia Germania priizgjen yn alle toansoarten. F.D., achte hearen, flapt der wolris hwat út, dêr't er letter spyt fan kriget. Dat is in kwesje fan rankune, mar fan soune rankune. Soks dogge lju mei temperamint en in spûntaen reäksjeformogen. Dy't dat nea docht is gjin minske fan fleis en bloed, mar in libben lyk, en heart thús yn jimme Panopticum. F.D. heart net ta de glêdden, de tactici, de politici fan hwa't nimmen swart op wyt biwize kin hwêr't hja stien hawwe, omt hja net stien hawwe, mar flein, of better floddere. Glibberigens is in eigenskip fan Skimen, temperamint in kwesje fan libbene minsken. Fan waeksen bylden kin men net forwachtsje dat hja gefoel foar minsklike nuances hawwe. Hja stjonke nei skimmel en rotsjen en hwer't hja sykhelje is de atmosfear net fris mear.

Nimmen sil biweare dat de oanfal fan de hear F.D. op de forstoarne skriuwer Burgy forstânnich wie. De rigel dat men ‘de deaden mei rêst litte moat’ giet foar Burgy miskien noch al op, mar men mei net generalisearje. De forstoarne Napoleon hat men nei syn dea net mei rêst litten, en de forstoarne Hitler sil men dat nei syn dea ek net dwaen. By alle forskillen hawwe hja mei de hear Burgy mien, dat hja publyk persoan wiene. Dit bijside litten, (wij hawwe hjir gjin histoarje to skriuwen, mar allinnich mar inkelde punten rjocht to setten), de hear F.D. hie dit better net dwaen kind en de redaksje fan de Tsjerne hat yn kontrôle tokoartsketten. Dit is alles hwat wij to erkennen hawwe, al it oare dat de Mienskipsskym der mei de hierren bijsleept hat mei de saek neat fanneden. En de skym wurdt wol tige skimerich as er konstatearret: ‘den witte wy wer hwet better hwet wy oan jim hawwe,’ dêrmei blykber tsjuttend op de krityske noarmen fan de Tsjerne, dy't Fryslân leaver folstoppet mei illegale prullaria as mei legale ‘masterwurken’. De Tsjerne soe dus de antithese legael/illegael yn 'e litteratuer oanhelle hawwe. Ik tart de hear Skym derta, om ien ‘legael masterwurk’ to neamen dat troch de Tsjerne ôfkard is omreden fan syn legalens. Tafallich is it proazawurk dat yn de Tsjerne de bêste resinsje krige, Liuwe Brolsma syn ‘Stoarm oer Fryslân’, sels sa'n ‘legael’ boek. Komt de hear Skym yndie

[p. 127]

mei nammen, dan biwiist dat allinnich dat waeksen bylden gjin sjoege ha fan masterwurken of dat der in illegale edysje fan de Tsjerne forskynd is, dêr't de redakteurs fan de legale gjin witten fan hawwe. Yn beide gefallen biwize hja dat hja noch skimmeliger binne as wij al mienden.

Faeks sil de haer Skym mei ‘Biritsen fjûr’ oansetten komme. Him mei dan ûnder it each brocht wurde dat de krityk op dat boek yn 'e Tsjerne fan Jannewaris 1946 skreaun wie yn Okt. 1944 (stiet der ûnder) en dat de oantekeningen fan noch earder datearren, ntl. fan 1943. De kritikus yn kwesje kin dus it boek net ôfkard hawwe omt it nei de oarloch in moade wie om de Bloed-en-groun-theorijen ôf to karren. Yn dy tiid wie it nammers alhiel gjin moade om ‘folkskens’ en ‘Germaenske-moade-geast’ oan to fallen, tominsten neffens de hearen Skimen har konsepsje fan de antithese legael/illegael. Miskien hat de kritikus dat boek ek net iens sasear kreake omt it mei Bloed en Groun ynfektearre wie, as wol om it feit dat dy ynfeksje net echt wie. Omt it, mei in ûnparlementair wurd sein, bisodemiterij wie, omt der fan in Great-germaenske idé (dêr't, op in biskaet geastlik niveau, en net yn in panopticum, oer to theoretisearjen falt, as men de vulgaire praktyk kwyt kin) neat yn wie, allinnich mar in guodkeap, flutterich en goar ôftreksel, de ideology ta vulgariteit úttarre.

En miene de hearen Skym wier-wier, dat Burgy syn boek yn 'e moade wie omt it sa ‘folksk’ en ‘Germaensk’ wie? Miene jim wier-wier dat Bloed-en-groun doe in moade wie ek bûten jim spjuchtich rountsje fan S.S.-runen en W.A.-petten? Kom kom, Skimen, dat witte jim wol better. Burgy syn boek waerd om neat oars sa graech lêzen as omt it der slach fan hie bipaelde platte dingen op in sádanige platte manear to sizzen, dat men der gjin skok fan krige en jin dochs mei de realiteit fan it libben moreel konfrontearje koe yn jins briedstoel. It waerd lêzen, omt der oars hast neat wie, èn omt de sexualiteit der ôfdript. En yn 'e sexualiteit hawwe de Germanen gjin âldere brieven as oare folken.

Hoe de foarleafde fan de Panoptici foar dizze sexualiteit to forklearjen? Ienfâldich, liket mij ta út: Hwat men net hat.... Dêrom binne de skriuwer fan ‘Biritsen Fjûr’, de hear Burgy,

[p. 128]

en de lêzer, dy't it boek mei in hjitte holle lies en moai gau forgeat, mij hûndert kear sympathiker as de hearen Skimen dy't har eigen ûngrypberens forûntskuldigje moatte mei hwat bij de hear Burgy en syn lêzers alteast soun en earlik wie.

Dizze skreau út it Panopticum makke in hwat spjuchtich lûd en men koe der faeks better sûnder omtinken oan foarbijgean. Mar dochs kin men jin soms net stilhâlde. Lit dat it lêste motyf wêze foar dit langtriedderich relaes. Hwant it is wier: tsjinoer de rankuneuze neo-illegaliteit fan dizze panopticumklanten, dy't fan neat dreaun wurde as fan hoe't hja harren tobekset op in griemerichsten en kliemerichsten ûngedien meitsje kinne tsjin de misse setten fan in oar, dy't èk wolris in stommiteit bigiet of seit, past mar ien hâlding:

Forachting en in tichte noas. En as hja de hannen net thús hâlde kinne, dan in doasis flibe.