De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 61]

Kronyk fan it proaza.
II.
Anne Wadman:
De histoarje fan in reidhushin

P. de Jong, Jelmer út it Reidhúske. Roman, Boalsert, Fa. A.J. Osinga 1942.

It is mei boeken as ditte in nuver spul. Men hat einliken it rjocht net en sprek der folle kwea fan, en dochs kin men se mei de bêste wil net gewurde en yn har wêzen litte. Der waret sahwat yn roun dat oanlokket ta tsjinpraten en bistriding, en lykwols sil in serieuze, logyske bistriding fan dit soarte wurk altyd in slach yn'e loft bliuwe, ienfaldich omt it gjin krityk fanneden hat foar it ephemear skoftsje fan syn bistean. En dan, - hwat bikroadet de gewoane lêzer, de lytse man him om fragen fan krityk en litteratuer? Hy sil dit bihoarlik skreaune en yn forwikkelingen simpele boekje nettsjinsteande syn forskuorrend smakeleas omskot, wol foar leaf nimme, lyk as men mar al to gau foar leaf nimt hwat yn't Frysk skreaun is, en der mei alle soarten fan fornoegen in reinige joun mei toneinslûgje.

It is ek sa: yn syn soarte is it net min. Goed, it is wakkere tradysjoneel (Jelmer is fansels in ‘stille dreamer,’ in baes opstelskriuwer mei ‘greate dreameagen’, Dieuwke is in ‘aerdich, sêft famke út Semar, mei in frjeonlik fyn kopke’), de rhetoaryk is bytiden slimmernôch (nei in misse reis om in faem: ‘Stikken leit syn dream en wrang laket er, lûdop,’ en letter ‘komt it natuerbyld om him hinne oerien mei syn sielelibben. Griisgrau binne ommers ek syn dagen en feal syn takomst, en wyld as de hjerstwyn stoarmje syn tinzen en tramtearje syn siele as de kâlde reingjalpen syn antlit’, ‘sinlike tinzen nimme him finzen en lûke him mei, nei lokjende djipten en brekke syn wollen, mar meitsje him neitiid sa ûngelokkich dat hy him omslingere fielt mei wearzige earmen, dy't him dellûke yn sûmbre sompen fan sûnde en ûnk’), de humor ryklik lef en berneftich (‘Hwat haw ik in hûnger mem, hwat sille wy ite?’ - ‘Dar silst wol sjen, hear,’ mar heit seit fan: ‘Opstoofde finsterbanken en brette hansfodtsjes’. ‘Dêr moatte

[p. 62]

hja om laitsje.’ ‘Nim in stoel,’ seit de bakker, ‘en kuijerje hwat,’ dat hjit de ‘sellige koartswyl fan de bakker’) en de skoalmastersethyk leit der tûmen tsjok op (‘en dan dat ûnfoege praet fan in pear jonges, né hear, dêr kamen hja net wer,’ by in losse faem op Sneintojounsbisite: ‘ik hâld net genôch fan dy om sa (d.w.s. in ûnskuldich potsje frije), mei dy to dwaen, it is net earlik, it mei net,’ fan it lokkige pear: ‘Hja geane alhiel yn inoar op, dy twa, mei in leafde, sa suver en hillich, dat gjin forkearde tinzen dizze ûre ûntwije,’ ‘Hja nimme it libben dy simmers sa't God it harren jowt, sûnder soarch en sûnder bannen en hja witte harsels rein en ûnbismet to biwarjen’).

It forhael sels hat ek net folle nijs yn. Wy kenne dizze gong fan saken sa njonkelytsen. Jelmer, de stille dreamer fan 'e Leyen's iggen, kin wakker leare en sil dan ek op oanstean fan master skoalmaster wurde, - och stumper ho faek ha wy dat al oanhearre moatten. Mar goed, Jelmer giet nei Dokkum en wurdt foreale op 'e Semarder Dieuwke. Mar as syn heit komt to forstjerren jowt er de stúdzje oer omt er him seedlik forplichte fielt it Reidhúske fierder to bibuorkjen. As er mient dat Dieuwke nou neat mear fan him witte wol, forfalt er yn in morele krisis en fjochtet en wrakselet wakker tsjin himsels, fêstknôtte yn 'e bannen fan in djip Kristlik sûndebisef en in yngreven skamtefielen. Mar lang om let kriget er dan dochs de faem fan syn dreamen en syn koartswilige skoanheit, de Semarder bakker, helpt it jonge pear oan in nij spultsje der't ienris it Reidhúske stien hie. De earste nacht fan har houlik falt Jelmer hiel kûs nêst har yn 'e sliep, sûnder lêst to hawwen fan ‘sinlike tinzen dy't him finzen nimme’ en ûnder it rûzjen fan ‘de ivige sang fan de jimmer rûzjende reiden’. Tusken twa heakjes: Wie it net yn ‘In swalker komt thús’ fan Akkerman dat de haedpersoan-dreamer-dichter ek op 'e lêste side yn 'e earms fan in bakkersdochter rûgele yn in hertstochtleaze sliep dêr't de Seingjende Hân des Heare net frjemd oan wie? Mar toemar: lekskoaije is maklik, geaste bisibbens hiel goed bisteanber en by einsluten: sa min is dit boekje net, der stiet in protte aerdichs yn: de natuerbiskriuwings bygelyks binne tige lêsber, al kippe hja der net út troch in sterke visy of meislepende bylding: der sit alteast libben yn, en kleur en

[p. 63]

geur en men priuwt de leafde fan 'e skriuwer foar syn lânsdouwe. En it boekje is ek yn in draechlik Frysk skreaun (al hie de korreksje better kind) en it forhael as sadanich sit wol hwat gong yn, it rint kompositoarysk net bryk. Oeheden né, yn syn soarte is it net min.

Mar just: dat soarte, dêr sit him nou krekt de kneep. Hwant goed bisjoen freget men jin ûnder it lêzen algedurigen ôf: Forhip, hwêr haw ik dat alris earder lêzen, en men wit it tagelyk net en al. En sa wurdt dit boekje yn al syn ûnskuld ta in symptoom, in pynlik symptoom foar ús earmoede. As wy nei mear as hûndert jier yntensive Fryske skriuwerij yn proaza en poëzij ta neat betters en streksumers komme kinne as dit, - dan stiet it der mei ús net botte bêst foar. En moatte wy net yn 'e groun sakje fan skamte as in boekje as dit foardroegen wirdt as in proeve fan in Fryske ‘roman’? Hwant, men kin it maklik in forsin neame, in min as mear tryste slip of the pen dat de skriuwer dit boekje sels sa útdaegjend in ‘roman’ neamt en him sok dwaen golhertich forjaen omt it dochs kleardernôch gjin roman is, - mar ik bin krekt sa bang dat it yn 'e groun fan 'e saek gjin forsin west hat, mar bittere ynmoed. De skriuwer sjocht syn forhael grif sels as in roman, en as er ûnder roman forstiet hwat de folksmûle der sa graech fan ha wol: it kon- of divergearjen fan twa herten fan forskillende sekse, dan hat er der miskien gelyk oan. Slimmer is, dat de ûnskuldige lêzer, it greate publyk, troch sa 'n ûntrochtochte bineaming forrifele wurde sil en dit boekje yndied sjen as in roman, as in spesimen fan Fryske romanlitteratuer, as in momint fan bistjutting yn de litteratuer-skiednis faeks, ynsté fan it to hâlden foar hwat it is: tagelyk in lêsbere reportaezje fan 'e Leyens'iggen (as sadanich en sûnder dy rare ûnnoazele leafdesskiednis, mar mei goed fotomatearjael yllustrearre, hie it boekje mear kâns fan slagjen hawn) en: stichtlike puberteitslektuer foar Kristlike jongfeinteen fammeforienings- dy't sa't skynt noch altyd har foardiel dwaen kinne mei in fikse doasis sentimentele reinheitstechnyk.

Wy neamden al ‘In swalker komt thús’, wy soene ek neame kinne ‘Masjinist’ fan B.v.d. Veen. It is allegear ien toet même: bikearingslektuer yn in sêft-rôzich jakje, dêr't men bytiden net fan wit oft it ornearre is foar bern ûnder of foar

[p. 64]

bern boppe de tweintich. It is allegear symptomatysk, - men soene hast sizze kinne: symboalysk foar Fryslân: dizze foar 't each sêftsedige mar as 't nypt fanatike bikearingswarberens ûnder in litterair forniske. It is sa weak, sa slakkich, sa forfelend en toar fan boargerlikens en lytsens, dit gediker yn 'e moaije natuer, dit gefrij en geboask ûnder Gods alsjend Each, dit geëamel oer suverens fan geast en reinens fan hert, dit skynhillich, snokkerich gepiel mei hertssaken en gewissekwesjes. As ús Fryske geast net ta skerper, yntelliginter, oertsjûgjender uteringen yn steat is, as men gjin better spikers mei koppen slaen kin, as men neat oars bistammerje kin as de naïve leafdes, hertskonflikten en sentimentelichheden fan in dreamerich jongfeint, as de leaflike steat fan in Frysk natuerrisservaet, - dan stiet it mei Fryslân faei en kinne wy ús opbergje.

Op dizze grounen is it, dat in forantwurdlike Fryske krityk, nettsjinsteande alle goede bidoelings fan 'e skriuwer, in boek as dit ôfwize moat. Hjir wie gjin forlet fan, dizze energy hie better oars brûkt wurde kind, dit pompier bistege foar ekonomysk nuttiger doelen.

Wy ha gjin rjocht en freegje masterwurken yn 'e wrâld-litteratuer, wy ha gjin skreauwend forlet fan litteraire byldhouwurken yn greate styl of fan Gullbranssonniaenske trilogyen. Hwat wy freegje meije, hwat wy perfoarst nedich ha is in fris, nij lûd fan in skriuwer dy 't hwat oandoart, dy 't net sa slommerich driuwket op 'e wenstige sentiminten en him net sa hopeleas fêstbyt yn 'e tradysje en de ôfseage procédé's fan trije fjouwer generaesjes. Wy moatte oare, nijsgjirriger paden biwânnelje dêr 't mear aventûr yn sit. Lyk as wy de rintnierspoëzij oerwoun hawwe, wurdt it ek heech tiid dat wy it winkelmânsproaza to boppen komme. Hwant dit healweak gedoch bitsjut de dea foar Fryslân en sûnder dat men slij is nei artystefrasen en bohémiënisme: in skriuwer is hwat oars as in automaet dy 't foar f 2.90 in 170 siden sentimint en Kristlike démoed úsnokkeret. Jow ús dan leaver in litterair mislearre boek, dat ris út 'e wenstige hegehuoddesfear weibrekke wol, dat foar myn part stjonkend en brykskonkich modern is.

Wy hawwe to striden tsjin de pest fan it gewoane.