De Tsjerne. Jaargang 1

[p. 1]

[Nummer 1]

Fedde Schurer:
De bining forbritsen

De Fryske biweging hat syn Frisiatiid hawn, en syn Holdertiid, en sels in tiid fen De Holder en Frisia togearre. En dernei, yn de neffens forhâlding greate stream fen Fryske útjeften, gjin litterair tydskrift mear. Wol publikaesjemûglikheit. Hwa't in novelle hie ef in bondel gedichten koe dy kwyt by de Frisiarige, mar der wier dochs yn it lytse Fryslân in soarte fen namme nedich om it safier to bringen.

It wêzentlike bigjinwirk lykwols, it earste fers, de earste skets dêr't de jonge skriuwer yn hope en freze mei úteinset, moast ûnderkommen fine yn de biwegingsblêdden De Stim fen Fryslân en it Jongereinblêd, yn de selskipstydskriften Fryslân en Yn ús eigen Tael, ef yn it algemiene moanneblêd It Heitelân. Nim it in oankommend litterair kinstner, tipelsinnich wêzen det er is, kwea, det er him mei syn wirk ûnwennich fielt twisken kriteforslaggen en adfortinsjes fen V.S. pipermint en breukbannen.

Gefolch fen dizze litteraire diaspora wier it miskearjen fen it kritysk apparaet. It ûnrant woechs mei de weet op, en drige dy to forsmoaren. De niisneamde blêdden wierne grif net de oanwiisde organen ta it sa needsaeklike wjudderswirk. De sljuchtwei lêzer hie gjin nocht oan det gehottefyl; woene de redaksjes al ris tofolle de litteraire kant út, den wierne dêr de wize bistjûren fen de útjaende lichems dy't moannen: populair, populair, biljeaven populair; tink om it smeudige stikje, tink om de meditaesje, tink om'e berne- en skaekrubriken! En hja hiene gelyk, hwet oars. Dizze blêdden moasten hjar wol bigrinzgje ta in oankindiging ef in ynhâldsexposé. De strange muze fen 'e krityk heukere bûtendoar om en swei.

En hwa scil de mûzen it dounsjen bihinderje as dizze kat fen hûs is? Gjin niget det gûn skriuwers ta it mismoedich einbislút kamen, de biweging wier oan it forwirden.

Neat lykwols wier minder wier as ditte. De Fryske biweging, krektoarsom, bilibbe in tiid fen bloei as nea tofoaren. Hja libbe yn en mei it folk. Fryske cursussen en kampen kamen der

[p. 2]

yn mannichte, de bitsjutting fen it Frysk yn it iepenbiere libben woun oan, nije organisaesjes mei greate fiersichten waerden stifte, der gyng in weach fen Frysk libben oer it âlde lân.

En der wier in net to bistiljen frage nei Fryske boeken: de lêshûnger fen in folk det krekt syn analfabetisme to boppe kommen is. Fierders fielde men ho langer ho klearder det Fryslân net op himsels stie, mar bihelle wier yn alle greate fragen fen wrâld en tiid.

Economy, sociology, polityk - det wierne de dingen dêr't binammen ús studearjende jongerein it Fryske ho en hwet fen witte woe.

As men yn dy tiid for in Frysk studinteselskip in lêzing hold oer dichtkinst, den forlei it petear him yn in omsjuch fen de sonnetten fen R.P. Sybesma nei it Russyske fiifjierreplan, ef, in pear jier letter, skeakele men sûnder erch oer fen Gerben Brouwer op Jan Melles v.d. Goot. De frage: sjongt Fryslân? wier wirden: libbet Fryslân?

By de Fryske biweging sa't wy dy nou kenne hat de litteratuer yn 'e foarhoede stien, wier de dichter wachter en pionier; de stim fen 'e roppende, sjender fen hwet komme moast, mar der yette net wier. Hy wier liedend en wêzentlik illemint yn'e biweging, dy't yette sa'n útspritsen litterair karakter hie, det Sipke Húsmans yn 1920 sizze koe: ‘For ien goed dichter lit ik tsjien karbrieven waeije.’ Det scil hjoed gjin forantwirdlik lieder mear sizze. De biweging nammers hat yn'e rin fen'e jierren in oar oantlit krige, en de litteratuer in oare bitreklike wearde; hja is net mear it ien en it al yn it biwegingstotael. It is langer net de dichter, dy't út de aerd fen'e saek it liedende plak ynnimt; hy is forfongen troch de ingenieur. En dy lit, en det moat er, for in goede konstruksje tsjien dichters waeije.

De skriuwer hat syn tsjinst as wêzentlike biwegingsfactor dien; de biweging moat hjar losmeitsje fen hjar erflike litteraire bining en eigen brede wegen gean.

Dit mei somlike romantici ta mankelikens stimme, de measten ûnder ús hawwe foldwaende realiteitsbigryp om to forstean det it sa moast en net oars, en ek om yn to sjen det hjir in

[p. 3]

biskiedend stuit oanbritsen is. Ingenieur en dichter geane elk hjar eigen wei. Net allinne de ingenieur, ek de dichter. Ek by him is de bining tobritsen, en hy is frij wirden.

Frij fen it biwegingsapparaet. De litteratuer hat net mear alderearst in propagandistyske opdracht yn tsjinst fen 'e nationale saek, hja is der net inkeld om de minsken to oertsjûgjen fen de treflikens fen dit ef de needsaek fen det; hja hoecht der net mear op út om mei alle minderfielen fen 'e provinsiael to demonstrearjen det men mei it Frysk dochs ek by dit en by det, like goed as mei in oare tael dit en det en yette mear dwaen kin, hja hoecht net mear to tsjûgjen fen hjar ûnbidige ljeafde for dingen dy't it program foarskriuwt. Ien ropping bliuwt hjar oer, greaternôch for in lyts libben: ús forhâlding to registrearjen ta it wûnder; ta de natûr, ta de minske, ta God. Dizze bining tobritsen, is hja ien fen wêzen mei alle litteratuer to wrâld, neaken en warleas en frij springt hja to foaren as de Idé yn de teikenroman fen Frans Masereel. Allinne yn dizze frijheit kin hja libje; allinne op dit yntemationale plan kin hja wearde krije for it nationale libben.

En frij is hja ek wirden fen de nachtmerje fen it dilettantisme. Ja, hwent yn it litteraire tiidrek fen 'e biweging wier it sa, det elk dy't him fen Fryslân roppen fielde fen miening wier det er dy ropping omsette moast yn in forhaeltsje ef in rymstikje. Sinnige det de redaksjes dy't der mei opknapt waerden net, den loek men yen toloarsteld tobek en die net mear oan ‘it Frysk’. En det wier yette it ginstichste gefal. Mar al tofolle is der de lêste tiid yn en bûten Fryslân in soarte fen folkskinst oanpriizge, dy't mei kinst neat to meitsjen hie en woekere op regionalisme en folklore. In needsaeklik hjirmei mank geand forskynsel wier it smeulen op 'e kinst ‘mei in greate K’, it gespytgnysk oer de inkelde krigele keardels dy't karakterfol oan it wirk bleauwen mei lytse oplagen. Gjin niget det der by ôfstompe smaek en it heechsetten fen 'e foarkarleazens in gekring op 'e boekemerk ûntstie sûnder ein. Hwet lette it eft men skriuwe koe, eft men byldzje koe, eft men komponearje koe, eft men Frysk koe ef net? Soks

[p. 4]

mocht men rêstich oèrlitte oan de forspijde litteraten; in bern koe ommers de wask dwaen!

It is driuwend nedich tsjin dizze vulgarisearring fen 'e eabele skriuwkinst wer to kommen mei de elementaire easken fen taelfirdigens en suverens: det is wol it minste.

En sa binne wy, Fryske skriuwers en dichters, hjir nou mei ús eigen tydskrift, De Tsjerne. Krysttiid 1943, midden yn 'e oarloch, hawwe wy yn Snits by surrogaetkofje en eigenboude tabak it bislút ta stifting nommen. Nimmen wist hwennear it komme scoe, mar det it komme moast stie fêst. Yn '44 lieten wy de Rattelwacht útgean, illegale dou út de Fryske arke. Hy is weromkommen mei it oliveblêd fen 'e frede; de Tsjerne kin oangean. Forwachtsje gjin wiidweidich program ef djipgeande bigjinselforklearring; men wirdt yn Fryslân op sok ding ferge as men der ienris mei kommen is. Dit scil in litterair tydskrift wêze, net mear en net minder. Wy fortsjintwirdigje gjin rjuchting ef streaming, mar ûnderskate rjuchtings en streamings scille by ús fortsjintwirdige wêze.

It scoe forliedlik wêze mei it each op it debút oan to kindigjen det wy in tydskrift bringe wolle dêr 't elts hwet fen syn gading fynt, en det de Tsjerne yn gjin inkelde Fryske hûshâlding ûntbrekke mei. Om toloarstelling foar to kommen wolle wy foartdaelk sizze det dit it doel net is. Wy achtsje de hûshâldings dêr 't de Tsjerne ûntbrekke scil der gjin hier minder en gjin hier minder Frysk om.

Net it hiele Fryske folk fergje wy op oandacht, mar inkeld hjarren dy 't bilangstelling hawwe for litteratuer. Alderearst scil hjir oan it wird dy jongerein, dy 't foar en yn de oarlochsjierren opkommen is, en dy 't it fortsjinnet om oanharke to wirden.

Us skriuwers scille yn dit tydskrift wer in laboratoarium fine, wirkwinkel for it stylexperiment, for it nij bisiikjen.

De ergewaesje scil net útbliuwe; wy binne dy yn it foar treast. Wy witte det men it net ‘mei ús iens’ wêze scil. Ek wy binne it yn forskate dingen geastdriftich ûniens, mar hjiryn binne wy it mûrrefêst iens, det it de Fryske litteraire kinst ûnweardich is as evacué hjir en dêr to heukerjen; det hja in eigen hûs hawwe scil.

[p. 5]

Us wirk is trijeliddich: skeppend, foarljochtsjend en kritysk. By it twad neamde scille wy ek ús omtinken gean litte oer hwet der bûten Fryslân forskynt, binammen yn Hollân, yn Ingelân, yn Skandinavië en yn Yslân. Fierders wolle wy it bigryp ‘litterair’ net to ing opfetsje, mar ek artikels jaen oer toaniel, muzyk, film, byldzjende kinst en boukinst, al scil tonearsten de pompierkrapte ús ta bigrinzing twinge.

Ho noflik it fortellen ûnder 'e hagedoarn wêze mochte, de fortelder hat rjucht op in toaniel mei foetljochten. Ho earber it wêze mei to sjongen op 'e strjithoeken, ús sjongers scille bûtendet in ôfsletten konsertromte hawwe mei sfear en accoustyk.

Fierders gjin greate wirden, oars net as dizze twa, like ienfâldich as nij: Frijheit en skientme.

‘It totale leger triek foarby -’

It is wer moarn oer Fryslân. De Rattelwacht hat ophâlden; de Tsjerne giet.