Tsjip/Letteren. Jaargang 10

[p. 48]

Wraak en De duivel
ISSUE, thematische literatuurmodule voor de bovenbouw

In het studiehuis heeft literatuur een duidelijke plaats gekregen. Let wel: een duidelijke plaats, wat nog niet wil zeggen een ruime plaats. Het hangt van het standpunt af van waaruit je het benadert. Vergeleken met de hoeveelheid tijd, die de docent voorheen voor literatuur beschikbaar had, is de nieuwe situatie een duidelijke achteruitgang, helemaal als je ervan uitgaat dat sinds mensenheugenis de leerling geacht werd die boeken maar in de vrije tijd te lezen. Dat laatste is in het studiehuis terecht onhoudbaar gebleken. Voor wat betreft het aandeel in de totale studielast mag literatuur toch niet echt mopperen, zeker nu ook de moderne vreemde talen voor literatuur een echt examenprogramma gekregen hebben. Met het duidelijke consigne literatuur bij de verschillende vakken op elkaar afte stemmen en het advies literatuur te integreren.
Dick Prak

Maar toch. Bij het Procesmanagement Voortgezet Onderwijs ontstond in 1997 het idee dat een extra aanbod voor literatuur in het vrije deel zinvol zou kunnen zijn. Dat aanbod zou dan wel bij uitstek geschikt moeten zijn voor het concept zelfstandig leren en zo uitdagend en uitnodigend moeten zijn van inhoud, aanpak en vormgeving, dat veel leerlingen het zouden kiezen. Via Stichting Lezen werd de Specialisten in Leerprocessen (SLO) gevraagd een concept te ontwikkelen dat aan deze eisen zou voldoen.

Ervaring

De SLO had inmiddels ervaring met het leesdossier^1. en met geïntegreerd literatuuronderwijs^2.. Er lag een aanvraag van de Stichting Promotie Literaire Vorming (SPL) voor het ontwikkelen van thematisch lesmateriaal voor literatuur. In de bibliotheekwereld bestonden al een tijdje initiatieven en projecten, die inhaakten op de ontwikkelingen rond het studiehuis. Het doel daarvan was om vanuit allerlei vormen van samenwerking met het onderwijs een aanbod te realiseren voor de ondersteuning van het onderwijs in het studiehuis. Hoewel leerlingen voor hun literatuurlijsten en hun scripties al sinds mensenheugenis druk gebruik maken van wat ‘de bieb’ te bieden heeft, was samenwerking tussen de bibliotheek en de school nog steeds zeldzaam.

Omdat in alle examenprogramma's voor de vernieuwde Tweede Fase het werken met allerlei informatiebronnen een vast element is, uitdrukkelijk ook in die voor literatuur, lag samenwerking met de bibliotheekwereld voor de hand. De eis ook dat die informatiebronnen mede van digitale aard zouden moeten, dus afkomstig van het Internet, maakte het voor de hand liggend om internetondersteuning in het project op te nemen. Die gedachte leidde tot een project, waarin de SIO het leerlingenmateriaal en het docentenmateriaal ontwikkelde, de Provinciale Bibliotheek Centrale NoordBrabant de mediatheekgids voor haar rekening nam en Biblion, de uitgeverij die nauwe banden onderhoudt met de bibliotheekwereld, de uitgave van het leerstofpakket en de exploitatie van een website zou verzorgen.

1. Dirksen en Prak, Handleiding Leesdossier en ABC van het leesdossier. Bulkboek, Amsterdam 1998.

2. Prak e.a., Handleiding Geïntegreerd Literatuuronderwijs. Bulkboek, Amsterdam 1999.

[p. 49]

Concept

Het concept van ISSUE bestaat uit een opdracht, die ingebed is in een thematische literatuurmodule. De leerlingen wordt gevraagd een mondelinge, een schriftelijke of een digitale presentatie te verzorgen over een afgebakend onderwerp binnen een themagebied. Ze worden om te beginnen geïntroduceerd in het thema ‘Wraak’ met korte illustratieve tekstfragmenten. Daarna kiezen ze een eigen meer specifiek deelonderwerp, waarbij ze een onderzoeksvraag formuleren. Van daaruit verzamelen en selecteren ze primaire teksten, secundaire en contextuele informatie in de bibliotheek - kranten, tijdschriften, boeken, cd-roms - of van het Internet. Deze informatieverzameling is de basis voor de presentatie. De leerlingen worden gestimuleerd hun opdracht in groepjes van drie via samenwerking en taakverdeling uit te voeren.

De opdracht bestaat uit acht stappen en luidt als volgt:

1	Kies een deelthema binnen het hoofdthema of formuleer zelf een deelthema.
2	Formuleer een onderzoeksvraag.
3	Zoek de literaire bronnen, waaronder minimaal één roman.
4	Zoek de achtergrondinformatie.
5	Zoek de antwoorden op de onderzoeksvraag in de primaire bronnen.
6	Leg een korte documentatieverzameling aan, op papier of digitaal.
7	Bestudeer de criteria voor het eindproduct.
8	Maak een presentatie waarin je onderzoeksvraag wordt beantwoord.

Het didactisch doel van ISSUE is de leerlingen te helpen hun weg zelfstandig te vinden in de grote buitenwereld van informatie en cyberspace. De in ISSUE aangeboden thematische informatie is dus niet bedoeld te dienen als arsenaal waaruit alle of zoveel mogelijk benodigde gegevens kunnen worden geput. Die informatie is bedoeld om de leerlingen als het ware in het thema te tillen en op weg te helpen naar buiten: buiten het boek, buiten de website, buiten de vertrouwde muren van de klas en de school. De bibliotheek in en het Web op.

Het pakket

Het kerndeel van het pakket is de leerlingengids. Aanvullend voor de docent en de mediathecaris zijn er respectievelijk de docentengids en de mediatheekgids. Om het zoeken van informatie op het Internet te ondersteunen is er een bescheiden website.

De leerlingengids bevat grofweg twee soorten informatie. In de eerste plaats informatie over het thema: tekstfragmenten, verwijzingen naar informatiebronnen en internetverwijzingen. Daarnaast ondersteunende informatie:

Hoofdstuk 2 uit de leerlingengids ISSUE Wraak

Tabel met zoekaanwijzingen uit de leerlingengids

een studiewijzer, hulp bij het formuleren van een thema, hulp bij het zoeken op het Internet, hulp bij het werken met informatie.

Om de leerlingen optimaal te ondersteunen bij het zelfstandig uitvoeren van de opdracht, op zich misschien enigszins paradoxaal, is alle hulp geformuleerd in de vorm van instrumenten. Deze instrumenten zijn stappenplannen, die als doel hebben strategisch werken te bevorderen. Zo is er een stapsgewijze aanpak van het formuleren van onderzoeksvragen, zoekvragen en het zoeken van adequate informatie. Daarbij wordt duidelijk instructie gegeven over het werken met Booleaanse zoekoperatoren. Deze zoekoperatoren vormen de basis van elke vorm van literatuuronderzoek in grote digitale gegevensverzamelingen. Speciaal voor zoeken met zoekmachines of zoekrobots op het Internet zijn de varianten van Booleaans zoeken met de verschillende zoekmachines in een tabel aangegeven (zie boven).

De docentengids geeft aanvullende didactische informatie voor instructie, organisatie en begeleiding van het thema. Hij bevat daarnaast een aanduiding van thematisch werken en het toespitsen van een breed thema naar een specifieker geformuleerd deelthema.

Aan de opzet van ISSUE ligt het principe van procesmatig werken ten grond slag. Dit principe gaat uit van de procesfasen oriëntatie, voorbereiding, uitvoering en reflectie. In de oriëntatiefase maken de leerlingen kennis met de opdracht, gaan voor

[p. 50]

zichzelf na wat ze er al van weten, waar ze extra informatie vandaan kunnen halen, denken na over hoe en met wie ze de opdracht uit kunnen voeren en wat voor product ze kunnen maken. Eigenlijk dient de leerlingengids in zijn geheel de oriëntatiefase. In de voorbereidingsfase vormen ze hun werkgroepjes, verdelen taken, zoeken informatie. De uitvoering bestaat uit het selecteren van informatie, het bewerken ervan tot een documentatieverzameling en het maken en houden van de presentatie. In de nabespreking van hun presentatie reflecteren ze op wat ze gedaan hebben, wat ze ervan hebben geleerd en hoe ze het hebben gewaardeerd. Leerlingen maken voor hun boekenlijsten en werkstukken al sinds mensenheugenis gebruik van de faciliteiten van de bibliotheek. Voor docenten is dit veel minder vanzelfsprekend. Mediathecarissen zijn er terecht op gebrand hun aanbod zoveel mogelijk op de behoefte van het onderwijs toe te snijden. Daarbij willen ze de leerlingen graag kunnen adviseren en ondersteunen. Speciaal daarvoor is voor ISSUE een mediatheekgids ontwikkeld. Die



heeft als doel de mediathecaris vanuit de eigen deskundigheid te helpen optimaal te participeren in de begeleiding van de leerlingen bij de uitvoering van het project. Hij bevat adviezen over planning van het eigen aandeel in het project, overleg met de docenten, presentatie van beschikbare materialen enzovoort. Daarnaast is nog wat informatie over de Tweede Fase en het studiehuis opgenomen.

Divergentie

Het didactisch doel van het concept zelfstandig leren is divergentie. Leerlingen leren hun eigen weg zoeken op basis van hun eigen keuzes. Om op gang te komen met het zoeken van hun weg op het Internet staat de leerlingen de website ISSUE-Info ter beschikking. Deze website is niet bedoeld om de leerlingen zoveel mogelijk informatie te bieden waarmee ze hun onderzoek kunnen uitvoeren binnen de veilige grenzen van de site. De functie van de website is die van springplank, uitvalsbasis. Dat betekent dat vanuit zeer beknopte informatie over het thema en een aantal deelthema's vooral veel verwijzingen worden gegeven naar andere bronnen en dan met name bronnen op het Internet. In hedendaagse termen is de website een portaal. Wel kunnen de leerlingen de instrumenten voor het formuleren van onderwerpen en het zoeken op het Internet nalezen en desgewenst downloaden.

Voor de hand liggend zou zijn op de website ook gebruik te maken van de specifieke mogelijkheden die het Internet biedt voor communicatie tussen gebruikers en publicatie van de gemaakte werkstukjes. De mogelijkheden zijn om redenen van haalbaarheid - organisatie, beheer en onderhoud - in deze eerste aflevering van ISSUE nog niet gerealiseerd. Het ontwikkelen ervan heeft echter wel prioriteit bij de ontwikkeling van volgende thema's.

Veldtest

ISSUE is opgezet met een beoogde studielast van circa 40 uur met een doorlooptijd van zes tot acht weken. In oktober 1999 is ISSUE Wraak uitgevoerd als veldtest op het Euro College in Maastricht, in het leerjaar vwo-5. In overleg met de uitvoerders van de veldtest is besloten de hele cyclus in één week te doorlopen. Daartoe zijn de leerlingen een hele week vrijgeroosterd voor al hun andere lessen. Ze kregen de gelegenheid in die week al hun schooltijd te besteden aan het project. Het Open Leercentrum annex de schoolmediatheek was hun thuisbasis. Voor meer documentatie konden ze terecht in de splinternieuwe Stadsbibliotheek in het Centre Céramique in Maastricht.

Door de geringe doorlooptijd was het voor de leerlingen niet gemakkelijk hun vragen en vondsten redelijk te laten bezinken. Ook voor het verzorgen van een weloverwogen presentatie was de tijd te kort. Ze werkten er echter enthousiast aan, voor het grootste deel ook binnen de groepjes. Uit de

[p. 51]

nabespreking met de leerlingen en uit de evaluatie door de begeleidende docent, Gijsbert de Keizer, vielen een aantal duidelijke conclusies te trekken en aanbevelingen af te leiden. Ten eerste vonden zowel docent als leerlingen het idee en de opzet van ISSUE goed passen binnen het werken in het Studiehuis en heel motiverend om aan te werken. Wel drongen ze erop aan het gehalte aan literatuur goed te bewaken en te voorkomen dat de nadruk erg komt te liggen op het proces van omgaan met informatie met literatuur slechts als aanleiding. De docent stelde voor daartoe eisen op te nemen over het aantal en de aard van te gebruiken bronnen: nadruk op literaire en andere fictionele teksten met achtergrondinformatie als ondersteuning en niet als centrale informatie.

De docent constateerde daarnaast dat het van groot belang is dat leerlingen beschikken over voldoende kennis en vaardigheid in het omgaan met informatie en vooral het schrijven en voorbereiden van presentaties. Vooral ervaring met verschillende tekstsoorten is belangrijk om het project goed te kunnen volbrengen.

Deze aanbevelingen worden meegenomen in de ontwikkeling van ISSUE 2.

Issue 2

De opzet van ISSUE is dat elk jaar een nieuw thema wordt ontwikkeld op basis van stramien en werkwijze van ISSUE 1. Voor ISSUE 2 zijn samenwerkingsafspraken gemaakt met de Universiteit van Amsterdam. Het Instituut voor Lerarenopleiding (ILO) heeft een thematisch literatuurproject in ontwikkeling, dat op cdrom aan deelnemende scholen beschikbaar zal worden gesteld. Die scholen kunnen dan hun eigen materiaal over hetzelfde thema weer inbrengen in het project.^3. Het thema in dit project is ‘De duivel’. ISSUE 2 zal naar verwachting gebaseerd zijn op hetzelfde thema en gebruik maken van materiaal van het ILO. Begin 2001 zal ISSUE 2 verschijnen.

Met het gebruik van ISSUE zal blijken dat het Internet geen vijand is van de literatuur, maar voor lezers een zeker rijke vindplaats, een ‘fundgrube’ van literatuur in al zijn verschijningsvormen. Daarbij komt dat door de zoekstrategieën die het Internet zo rijk maken de lezersurfer in staat stellen ook de rijke contexten van de literatuur aan te boren.

3. Nadere informatie: Instituut voor Lerarenopleiding Universiteit van Amsterdam, Gert Rijlaarsdam.

Bestelinformatie

ISSUE, een thematische literatuurmodule voor de bovenbouw. Biblion Uitgeverij, Den Haag.

Leerlingengids, bestelnummer 51159, ISBN 90 5483 240 1

Docentengids. bestelnummer 51158, ISBN 90 5483 241 X

Mediatheekgids, bestelnummer 51157, ISBN 90 5483 242 8