Trotwaer. Jaargang 34

[p. 18]

In monumint foar Veenbaas
In literêre analyze
Steven H.P. de Jong

Ik noem figuren in de roman die mij voor ogen staat maar personificaties in plaats van personen, omdat zij alleen fungeren bij de gratie van het gebeuren. Alleen die gedeelten van hen tellen, die een rol spelen in de handeling. [...]
Is er eigenlijk wel zoveel tegen zwart-wit-tekening als het met smaak wordt gedaan? Strijden tegen zwart-wit-tekening zoals door sommige critici door dik en dun wordt volgehouden, ontspruit aan een esthetiek die voorbij is, de psychologisch-realistische-naturalistische esthetiek.
W.F. Hermans, ‘De experimentele roman’, yn: Het sadistisch univerum (1967⁵) 109.

Behalven krantekritikus is Jabik Veenbaas ek essayist en skriuwt er wiidweidige artikels yn bygelyks Trotwaer. Yn dy skôgings falle twa dingen op: a. hy hellet de hiele literatuerskiednis fan 'e westerske kultuer oer de kop en b. hy komt hieltyd op syn hobbelhynder, de psychologyske roman, werom.

Veenbaas en de literatuerhistoarje

Yn Veenbaas syn literatueroersicht komt net folle mear op it aljemint as der yn gâns hânboeken, kompendia, en kolleezjediktaten te finen is. Folle nijs komt der net út. Hy hat it oer Kafka, Eliot, Joyce, Dostojewski, Gogol, Balzac, Nietzsche, Faulkner - om in mannich te neamen. Geweldige nammen fansels en se ferheegje it imago fan Veenbaas oant fier boppe de Aldehou, ja sels de toer fan Bonnema is der neat by, mar yn 'e measte Fryske essays, binne dy figueren sa betommele, besnúfd, beslikke, platneukt, om't der oars neat mei sein wurdt as ‘sjoch ris wat ik allegear lêzen haw’. De wiere betsjutting komt amper op it aljemint, allinne wat elke talestudint wite moat. By Veenbaas is dat net oars, as hy se allegear lêzen hie, soene syn skriuwsels net sa benaud en kultuerferstikkend wêze.

As útgongsartikel nim ik syn essay ‘It postmodernisme as fersin’ (Trotwaer, july 2001).

Om te begjinnen: in tige typearjend trúkje fan konservative Fryske skriuwers is alle (nije) streamingen en moaden as passee en datearre te ferklearjen, meastal foar't se yn Fryslân stal krigen ha. Schurer en Tamminga wienen dêr masters yn en ek Tjitte Piebenga en Durk van der Ploeg koenen der wat fan. Veenbaas docht itselde. De titel fan syn essay is in dúdlik foarbyld.

By it literêr postmodernisme hat er it oer it ferskil tusken modernisme en postmodernisme. Dat ferskil is ûnsin neffens Veenbaas. In sitaat: ‘Nee it hat der alles fan wei dat it literêr post-modernisme in oerflakkige teoretyske moade is, op syn bêst in aktualisearring fan it modernisme. De saneamde “postmodernistyske” tech-

[p. 19]

niken toane ús farianten fan fertroude modernistyske tema's.’ (s. 247) De strekking is dúdlik: der is neat nijs ûnder de sinne, dit hat der altyd al west, wy wisten dit al lang, IT argumint fan de konservative alleswiters, dy't har foar elke fernijing ôfslute. Fansels is it sa dat elke literêre streaming (ek elke streaming yn 'e keunst) in fariaasje is op it âlde tema fernijing.

Ien fan 'e earste fernijingsboekjes dy't ik lies en dat myn poëzij tige beynfloede hat, is de blomlêzing Nieuwe griffels schone leien. De gearstaller dêrfan, dy't der in pracht fan in ynlieding by skreau, Paul Rodenko (neffens my ien fan 'e bêste essayisten út 'e Nederlânske literatuer fan 'e foarige ieu), koe gjin âlderwetsker titel betinke. Hy lit syn ‘avant-garde’ dan ek begjinne by (skrik net) Guido Gezelle.

Fernijingen binne fariaasjes op it besteande, fral yn 'e taalkeunst, want yn wêzen binne alle wurden klisjees en is der praktysk nea in wurd troch de skriuwer sels betocht. Dat betsjut lykwols net dat der noait nijs ûnder de sinne is, lykas Veenbaas ús leauwe litte wol. De nije streamingen binne ek gefolgen fan 'e feroaringen yn 'e maatskippij. En der feroaret nochal wat. Wy libje net mear yn in statyske kultuer, dêr't neat nijs ûnder de sinne is, hoe bibelsk dat ek klinkt.

Under it kopke ‘Realisme’ begjint de djippe literatuertinker, Veenbaas, sels te tinken en oe blinder dan komt it: ‘Der bestiet in njoggentjinde-ieusk realisme dat we hjoed de dei as âlderwetsk, datearre ûnderfine. [Veenbaas wurdt ynienen modern. St.] Dat neam ik it objektyf realisme, en ik soe it omskriuwe wolle as it realisme dat de pretinsje hat om dingen te sizzen oer of sjen te litten fan in objektive wurklikheid.’

Njoggentjinde-ieusk is âlderwetsk fansels, mar ik sjoch net yn wat der fout oan is of datearre, as je sizze dat in sirkel rûn is of de measte minsken twa egen ha.

Foar't wy fierder gean moatte wy it wurd ‘realisme’ mar even yn Koenen opsykje: realisme o 1 leer v/d werkelijkheid; 2 zin voor het werkelijke; 3 richting in de kunst die de werkelijkheid wil weergeven volgens objektieve waarneming.

‘It realisme is net ferdwûn, it is feroare’, skriuwt de grutte skôger Veenbaas. ‘De skriuwer dy't hjoed-de-dei realistysk skriuwt, sil [...] syn realisme sjen as in realisme dat yn twa opsichten subjektyf filtere is: it is syn eigen omgong mei syn eigen realiteit.’ En dan komt it. Ik ha wol trije kear de bril ôffage om te sjen oft it der echt stie: ‘It eigentiidske realisme is in subjektyf realisme.’

It is dúdlik: Veenbaas sjocht syn eigen hallusinaasjes foar realiteit oan. Dat past presiis yn syn autokratyske tinkwize.

Fansels, elke ynstelling, ek it realisme, is subjektyf, mar ‘syn eigen’ realiteit is ek objektyf, oars is it gjin realiteit. Feiten binne feiten en gjin mieningen. ‘Subjektyf realisme’, hoe betinkt er it. As dizze wurdkombinaasje net in pleonasme is, is it in contradictio in terminis. Der wurdt yn alle gefallen mei suggerearre dat de realiteit altyd subjektyf is en dat is klearebare boerebedroch.

De bedoeling is fansels dat de realiteit sa kompleks is dat wy gâns (ik bedoel fierwei de measte) aspekten dêrfan as inkeling (subjekt) net waarnimme kinne, dat hat de wittenskip ús wol dúdlik makke. Dêrom koe it ideaal fan 'e naturalistyske roman fan 'e njoggentjinde ieu net ferwêzentlike wurde. (Veenbaas draacht hjir sels it argumint oan dêr't Paul Rodenko, Jo Smit en Trinus Riemersma de psychologyske roman om fersmite. Ik kom dêrop werom).

Konservative kritisy as Veenbaas wolle net ynsjen dat dizze realiteitsproblematyk ûntstiet troch de ûntjouwing fan 'e moderne (benam-

[p. 20]

men bêta-) wittenskippen, fan de moderne technyk. Se rinne al roppend: ‘Jim sitte fout mei jim oerflakkige moaden en der is neat nijs ûnder de sinne,’ achter de feiten oan. Omdat se har mieningen kenlik foar feiten oansjogge, is der mei dizze lju ek net te diskusjearjen.

Ik ha alris earder skreaun: de hjoeddeiske dichter (en m.m. de skriuwer fansels ek) rint foar de moade út; hy is de ûntwerper en net de drager fan it pakje: hy moat syn wrâld yn syn iennichst passende fersfoarm fange.

Veenbaas en de psychologyske roman

It grutte tema fan Veenbaas is de psychologyske roman. Ienris haw ik skreaun: ‘Veenbaas syn tûmstôk om as amateuristysk djiptepsycholooch de literatuer te beoardieljen is út 'e tiid en bringt him ta ferkearde konklúzjes.’ (Trotwaer, oktober 1999, s. 412) Nei dy tiid besiket er yn elk essay de psychologyske roman te promoten. Oft er no oer Jo Smit skriuwt of Durk van der Ploeg, it giet úteinliken om de psychologyske roman. De psychology is by Veenbaas de lêste wierheid dy't it bestean, it gedrach fan 'e minsken, it al of net goed wêzen fan in roman ferklearret.

Wy moatte earst mar ris sjen wat in psychologyske roman is, want dat wyt Veenbaas blykber net.

‘Romans die als primair doel hebben een personage zo diepgaand mogelijk te beschrijven, worden psychologische romans genoemd.’ (J.A. Dautzenberg, Nederlandse literatuur, geschiedenis, bloemlezing en theorie; blz. 331) Mei oare wurden de karakterbeskriuwing fan 'e haadpersoan foarmet it haadtema fan it boek. Veenbaas makket my net wiis dat dat mei alle boeken it gefal is. De skriuwer fan in goede psychologyske roman moat in ôfstudearre psycholooch wêze en yn syn boek inkeld psychologyske problemen behandelje. Dat docht Durk van der Ploeg net en Trinus Riemersma ek net, likemin binne it psychologen.

Fansels is it noait wei as de skriuwer yn 'e geastlike prosessen fan syn haadfiguer in beskate kausaliteit wyt te suggerearjen en dat in psycholooch dan seit: ‘Dat kloppet wol sawat mei myn fak.’ Mar om dat psychology te neamen giet my fierstente fier.

Psychology is krekt as de biology (erflikheid) en de sosjology (miljeu) in gewoane wittenskip. Dêrom is it fanselssprekkend de psychologyske roman naturalistysk te neamen en dêrmei datearre te ferklearjen; it prinsipe is itselde as dat fan 'e njoggentjinde ieu. Sjoch ek it sitaat fan Hermans hjirboppe. As in skriuwer dan dochs noch hiel fyn psychologysk skriuwt, is er yn 't foarste plak skriuwer (d.i. keunstner) en gjin psycholooch (d.i. wittenskipper).

Alle wittenskippen hawwe sûnt dy tiid in gigantyske spesjalisearring trochmakke. Oan in keunstner moderne wittenskiplike easken stelle is absurd. De alwittende psycholooch is like ûnmooglik as de alwittende filosoof, ekonoom, politikus of homo universalis út 'e Renêssânse. De alwittende naturalist út 'e njoggentjinde ieu is troch dy wittenskiplike ûntjouwing ûnmooglik woarn en net omdat de realiteit subjektiver waard. Foar it naturalisme fan 'e psychologyske roman jildt itselde.

Elke earlike wittenskipper wyt dat er yn syn fak ek mar in gewoan mantsje is, d.w.s. dat er syn fakgebiet ûndergiet as in kosmos dêr't er sels it waarnimmingsfermogen fan in mikroorganisme yn hat. Sels de Sup Supers en de Hyp Hypers ûnder de spesjalisten wite dat harren gigantyske kennis mar in hiel lyts partsje fan 'e totale wurklikheid is. Om wat te berikken sille se gearwurkje moatte mei deskundigen op oare lytse partsjes fan 'e wurklikheid dêr't sysels ûndeskundich op binne. Dat pleitet foar demokratyske gearwurking en iepenet dan wittenskiplik

[p. 21]

sjoen, einleaze mooglikheden foar it minskdom.

Wat Veenbaas yn syn skôgingen ek oerslacht, is it ûnderskie tusken alfa- en bêtawittenskippen. W.F. Hermans, sels in bêtawittenskipper en cum laude promovearre yn 'e geofisika, achte de alfawittenskippen kwaksalverij; harren metoaden, fergelike mei dy fan 'e bêtawittenskippen, wienen flut. Allinne de bêtawittenskippen hienen neffens him yn 'e moderne wrâld noch takomst. No giet dat lêste my wat te fier, mar yn in kultueroersicht de ûntjouwing fan 'e bêtawittenskippen oerslaan, lykas Veenbaas docht, achtsje ik wol kwaksalverij.

It monumint by Dronryp. (foto Steven H.P. de Jong).

It binne krekt de technyske fernijingen yn 'e maatskippij dy't de moadeferskynsels bepale. Dêrtroch komt elke jonge generaasje mei syn eigen nije keunstfoarmen, ek yn 'e skriuwerij. It wurk fan Tsjêbbe Hettinga bygelyks, dat suver klassisistysk en retoarysk oandocht, wie ûntinkber sûnder it wurk fan eksperimintele dichters as Lucebert, dy't ek mei wurdklanken wurken.

Wat Veenbaas syn literatuerskôgingen sa ferstikkend makket, is syn derboppe stean, syn alleswitterij. Dit ferskynsel is út syn wize fan redenearjen te ferklearjen. By Veenbaas is de psychology in magyske wittenskip woarn, in soarte fan hokuspokusfermogen om alles trochsichtich te meitsjen. Troch syn ‘subjektyf realisme’ slút er him ôf foar elke ynformaasje dy't de psychology relativearret, oft dy no fan Paul Rodenko, Trinus Riemersma, Jo Smit of fan my komt.

Oan it slot fan syn artikeloer it postmodernisme draaft er safier troch, dat er by it hypersubjektivisme bedarret. Neffens my is dat hyperwrâldfrjemdens: der bliuwt noch mar ien minske oer (Veenbaas?), dy't mei syn ‘hypersubjektive kritearia’ dy't gjin hassus mear folgje kin, de wrâld en ek de literatuer beoardielet. Veenbaas leaut yn himsels, lykas er op in foaroarlochske wize yn it grutte sjeny leaut. Dat makket him ta de keizer fan 'e Fryske literatuer.

Veenbaas leaut noch yn grutte tinkers, dy't de maatskippij meitsje. In mannich Veenbaassitaten út boppeneamd artikel:

1.	‘De tinkers riede ta, de maatskippij folget.’ (s. 249) - Ja, hokker tinkers? Veenbazen?

[p. 22]

2.

‘Nietzsche ferklearret God dea, in ieu letter is de sekularisearre maatskippij in gegeven - al bestiet de godstsjinst noch altyd.’ (idem) - Dat de godstsjinst noch bestiet, bongelt der by Veenbaas wat by, mar de realiteit is op dit stuit dat de autoriteiten de grutste muoite hawwe en dogge om de striid tsjin it terrorisme net op in godstsjinstoarloch lykje te litten. By de oare partij komme de aartsfaders wer op it aljemint. Yn kemelshierren mantels rinne se troch de woestine, mar no mei in kalasjnikof oer 't skouder en in leptop yn 'e tinte. Se roppe nota bene de jihad út. Ik woe mar sizze: Nietzsche kin wol mear beweare.

3.

‘It subjektivistysk tinken hat úteinlik laat ta de subjektivearring en yndividualisearring fan de westerske minske.’ (idem) - Nee Veenbaas, dat hat de ûntjouwing fan 'e technyk dien en oft dat goed is kin men oer stride. Yn 'e wittenskip kin men yn alle gefallen mei dat subjektivisme neat en yn 'e literatuer liedt it ta skealike diktatorkes, grif yn 'e Fryske literatuer.

Op syn almachtige krantetroan sit de grutte keizer en ûnder it E.B. Folkertsma-motto: ‘It bêste is foar Fryslân net goed genôch’ fersmyt er alles wat neffens syn ‘hypersubjektive’ kritearia net meunsterje kin mei it bêste fan 'e wrâldliteratuer. Unferskillich en lytsachtsjend beskôget er de gladiatoaren yn 'e Fryske letterenarena, dy't bibberje foar syn lêste oardiel en roppe: ‘Ave Caesar, morituri te salutant’ (Heil o Caesar, hja dy't stjerre groetsje jo) en hymjend fan eangst sjogge se nei de tûme fan 'e absolute hearsker, dy't meast nei ûnderen wize sil. Treflike Fryske boeken binne sa sneuvele: Abbingawâld, Piksjitten op Snyp, Reinwetter op 'e stêd, Stasjonearre yn Fryslân, In spylman op it binnenpaad, Swarte egen ensafuorthinne, ensafuorthinne, en lizze begroeven op 'e souders fan 'e útjouwers. Gâns lêzers lêze wol de resinsjes mar net de boeken. Tankewol Veenbaas, keizer in literis, genietsje fan jo almacht!

Fryslân sil jo earje mei in monumint. It stiet der al, yn Dronryp, foar in pianosaak. It is it byld fan in ko dy't op in tuolle sit te pianospyljen. De earlike objektive taskôger sil, as er goed sjocht, ek noch ûntdekke dat de klep fan 'e piano ticht sit. It kin net misse: dit is Jabik Veenbaas, Frysk literêr kritikus en essayist.