Trotwaer. Jaargang 33

[p. 421]

Dwersreed
Sjoerd Bottema

Dekalooch

Ik ha in nij mûsmatsje. Fan de Afûk. ‘Dekalogus foar in Fryskprater’ stiet boppe-oan it matsje. De tsien geboaden foar in Fryskprater. Dat is dus net samar wat. Dit is in hillich moatten. It brein achter it matsje is Durk Gorter, fan de Fryske Akademy. Dat is dus net samar ien. Dat is in professor doktor. Lykas de measte hilligen hat Durk net folle each foar de realiteit. Hy giet der nammentlik fan út dat elke Fryskprater it Frysk ek skriuwe kin:

Nim it beslút en skriuw safolle mooglik dyn boadskipbryfkes, brieven, e-post en sa yn it Frysk. Stjoer Frysktalige kaartsjes, dat falt op. Sa kinst dyn Fryskens sjen litte. (9)

Foutsje: ‘bryfkes’ moat ‘briefkes’ wêze.

Skriuw ynstânsjes, lykas de gemeente of ferienings, oan yn it Frysk en freegje om dy yn it Frysk werom te skriuwen. Doch soks freonlik en mei ferdrach. Do wolst ommers gjin tiid ferlieze of argewaasje ha fan útsprutsen tsjinstanners fan de taal fan Fryslân. (10)

Foutsje: ‘tiid ferlieze’ moat ‘tiid ferlieze oan’ wêze.

Ja, ik skoalmasterje der mar op los, want dat is wat Durk fan my as Fryskprater wol:

Help dyn kunde dy't it Frysk noch net sa goed ferstiet om it better te learen. Doch it tuike, tuike en lis har geregeld wat wurden út. (4)

Foutsje: ‘tuike, tuike’ moat sûnder komma.

Sa steapelet Durk it iene foutsje op it oare. Sa hillich is er no ek wer net. Ik soe der net om male, as Durk my net frege hie om ‘in foarbyld foar oaren’ te wêzen:

Ferbetterje nimmen dy't net ferbettere wurde wol. Wês sels in foarbyld foar oaren, sadat se ferkearde útdrukkings feroarje kinne. Draach der ta by om in libben en geef Frysk te behâlden. (6)

Soe Durk eins wol ferbettere wurde wolle? No ja, ik doch it lekker al.

‘Libben en geef Frysk’: Durk wol it ûnmooglike. Hy bewiist dat yn syn eigen stikje: ‘sadat’ is wol ‘libben’ mar gjin ‘geef’ Frysk. Yn geef Frysk komt ‘sadat’ net foar. Slaan it wurdboek, fan de Fryske Akademy, der mar op nei: ‘zodat’ is yn it Frysk ‘dat’. Erik Hoekstra, fan de Fryske Akademy, hat dat yn syn taalrubryk yn it Friesch Dagblad al ris kreas útlein.

‘Tien geboden. Het klinkt streng en wettig,’ skreau de Ljouwerter Krante, in het Nederlands, oer Durk syn Dekalogus. ‘Maar zo is het niet bedoeld.’ Durk hat it sa net bedoeld. Durk seit wat oars as at er bedoelt. Durk is lang net hillich. Durk is skynhillich. Dat er it allegear net echt miende, dat hat Durk sels de krante ferdútst: ‘It Frysk moat perfoarst út de drammerige hoeke. Jo moatte it net oplizze, mar it brûke yn oerlis.’ Dat klinkt wol hiel oars as op Durk syn matsje, hear:

Praat altyd dyn eigen taal wêr't dat mar kin. Net allinne thús, mar ek mei freonen en kunde, op it wurk of op skoalle, en sa fierder. Stel út oan elkenien dy't it wol ferstiet, om Frysk tsjin har te praten en lit har rêstich Nederlânsk tsjin dy prate. (2)

My de barrikaden opstjoere, my oantrune om op 'e tromme te slaan, dat it klinkt en daveret, fier yn it rûn, mei alle risiko's dy't dêrby hearre - se kinne my wol op 'e bealich jaan - en sels tuike tuike, in inkeld skeetsje sa no en dan,

[p. 422]

allinne yn oerlis.

Foutsje: ‘en sa fierder’ moat oanelkoar skreaun wurde.

De lêste sin is trouwens klearebare ûnsin. Ik werhelje dy sin hjir yn ferkoarte foarm om dúdlik te meitsjen wat ik bedoel: ‘Stel út oan elkenien om Frysk te praten.’ Dat betsjut datsto wolst dat dy ‘elkenien’ Frysk praat. Folje we dy betsjutting yn yn de oarspronklike sin, dan stiet der dat in Nederlânsktalige dy't it Frysk wol ferstiet, besykje moat Frysk tsjin himsels te praten. Ja, dat is ek in manier fansels.

Durk wol net dramme, mar al elkenien oeral en altyd yn it Frysk oansprekke. En at se dy yn in oare taal antwurdzje, dan gewoan de poat stiifhâlde:

Sprek elkenien yn it Frysk oan: op 'e dyk, oan 'e telefoan, yn 'e winkel, ensafierder. As se dy fersteane, praat dan Frysk troch, ek as se dy yn in oare taal antwurdzje. Hast ien foar it earst yn it Nederlânsk moete, beslút dan nei in skoftsje tegearre om oer te gean op it Frysk. (3)

Wat is dat, ien yn it Nederlânsk moetsje? Is dat itselde as ien yn it Nederlânsk foarbyfytse? Kinne je ek yn it Nederlânsk swimme? Of ierappelskile? Ofsjoen fan dizze fragen is it grutte probleem fansels dat Durk mei it earste wurd fan de sin ien persoan oansprekt (‘hast’ = hasto) en fierderop fan dy iene persoan, dyselde ‘do’, ferwachtet dat er ‘tegearre’ in beslút nimt. Jaja, Durk wou wel dat ik twee hondjes was. It wurdt al better troch ‘hast ien’ te feroarjen yn ‘ha jim elkoar’. En noch better is it om it part nei de komma te feroarjen yn ‘doch dan nei in skoftsje it foarstel om beide oer te gean op it Frysk.’

As immen besiket om Frysk te praten, help him of har dan op in plesierige wize. En lit sjen datsto sok halden en dragen wurdearje kinst. (5)

Ik wurdearje it o sa yn dy, Durk, datsto besikest Frysk te skriuwen. En ik wol dy dêr graach op in plezierige wize by helpe. Net troch dy hyltyd te ferbetterjen, mar troch, alhiel yn de geast fan gebod 6, in foarbyld te wêzen.

Jou omtinken oan de regionale ferskillen fan it Frysk. Bliuw dysels sadat útspraak en eigen wurden fan Klaaikers, Wâldsjers en Súdhoeksters der bliuwe. Dat ferskaat is in rykdom fan it Frysk, krektlyk as fan oare talen en kulturen. (7)

Foutsje: ‘Dat ferskaat’ moat wêze ‘Ferskaat’. ‘Dat ferskaat’ slacht werom op de foarige sin. Dy ferwizing jout problemen by it twadde part fan de sin; dêr stiet no eins dat oare talen en kultueren itselde ferskaat kenne as it Frysk: Klaaikers, Wâldsjers en Súdhoeksters.

Ha respekt foar elkenien dy't in oare taal praat, mar freegje oaren krektsa om respekt foar dyn taal te hawwen. (1)

Dat is tefolle fan my frege, Durk. Ik wol bêst respekt ha foar in oar syn taal, mar net foar elkenien dy't in oare taal praat. Do hellest respekt foar persoanen en respekt foar talen hjir troch inoar. Ik ha foar alle talen respekt. Mar net foar alle persoanen.

Bliuwt noch oer: gebod 8. Is dêr dan by wize fan útsûndering miskien neat mis mei? No ja, eins wol. Mar ik wol net op alle oasten de bile sette, en foar elkenien dy't it Frysk noch net sa goed ferstiet, hannelje ik no even yn de geast fan gebod 4 en lis út wat dy drege wurden betsjutte: een ‘oast’ is een noest of knoest in hout, een ‘bile’ een bijl en wat de uitdrukking in zijn geheel betekent, dat komt later, want we moeten niet alles tegelijk willen maar tuike tuike.