Trotwaer. Jaargang 33

[p. 382]

De wylde bern fan Nynke
Willem Winters

Har toppers - Afke's tiental en Jelle van Sipke-Froukjes - haw ik lêzen, al is dat lang lyn. Mar fan har earstelingen oer ‘wylde folken’ ken ik net ien. Ik meitsje in ynhelslach en ûntdek dat de eksoatise berneboeken fan Nynke van Hichtum tige nijsgjirrich binne. Spitigernôch krigen se mar in bytsje omtinken.

As bern lies Van Hichtum sels graach oer frjemde folken en streken. Se neamt Daniël Defoe's Robinson Crusoë (1719), Frederick Marryats Kinderen van het woud, wylst de reisferslaggen fan Elisha Kent Kane, de Noordpoolvaarder (1861) har letter ynspiraasje joegen foar de troch har optochte eskimojonge Kudlago. Syn aventoeren fertelde se har beide bern, skreau se letter op, wylst Cornelia Huygens - dy't har stimulearre ta it skriuwen - soarge dat se ûtjûn waarden. De útjouwers wiene entûsjast.

No't Nynke van Hichtum wer omtinken kriget troch it boek De oare helte fan Tineke Steenmeijer en de film Nynke fan Pieter Verhoeff- it is noch krekt gjin hipe -, die it my nij hoe't hja skreau oer de ‘wylde folken’ yn in tiidrek doe't it kolonialisme noch in normaal ferskynsel wie, doe't grutte stikken fan Afrika en Súd-Amearika noch net yn kaart brocht wienen en doe't ferdjerlike rassewaan troch wittenskippers ûnderboud waard. Ien ding fine we yn al har Eskimoen Kafferboekjes: feroaring. De noarmen dy't in kultuer har leden opleit ferlieze har ivichheidskarakter. Yndividuen wrakselje om der los fan te kommen.

Stikken lêzen

Van Hichtum moast neat ha fan berneboekskriuwers dy't der mar wat op los fantasearden. ‘Mijn kinderen waren [...] op den smaak gekomen van deze soort lektuur en ik achtte het ook heel nuttig de jeugd het een en ander te vertellen uit het werkelijke leven der natuurvolken...’

In boek oer frjemde folken moast op de wurklikheid berêste, dus foardat se mei sa'n boek begjinne koe die se earst wiedweidich ûndersyk. En dat ûntgiet de lêzer net. Befetsje dizze boeken net in oerdied oan beskriuwingen fan de deistige dingen, fan de kultuer fan kaffer en eskimo? De kritisy wiene it der yndertiid net oer iens. Jan Ligthart bygelyks wie optein en fûn yn Oehoehoe yn detail de technyk fan it fjoermeitsjen. Beskriuwingen dêrfan yn oare boeken, dy't er derop nei lies, wienen nea kompleet en dus slagge it him nea om dit sels ris te dwaan. Syn oardiel: ‘die Oehoehoeserie is een schat in onze kinderlitteratuur.’

Hendrik van Tichelen skreau yn De kleine Vlaming dat Van Hichtums eskimoboeken foar 10-12 jierrigen in ‘heerlijke aanleiding’ foarmen om ‘blijvend belang te stellen in aardrijksen volkenkunde’.

Oaren wiene fan betinken dat dizze teksten wat al te edukatyf wiene. (Sjoch Anne de Vries, Wat heten goede kinderboeken (1989) foar de wiidweidige petearen fan doe oer de noarmen foar in goed berneboek.)

Hoe't folwoeksenen en deskundigen der ek oer tochten, de bern wiene sljocht op Van Hichtums ferhalen, sa is út in artikel yn it Leeuwarder Nieuwsblad fan 25 jannewaarje 1935 op te meitsjen. Yn de lêsseal foar bern stie in rige

[p. 383]

‘tamelijk onooglijke boeken. Ze hangen allemaal uit het lood, de linnen banden zijn zo vaak afgezeept, dat er geen kleur meer op te bekennen valt...’ Se wiene kompleet stikken lêzen dizze boeken fan Van Hichtum.

Eskimo's

De geschiedenis van den kleinen Eskimo Kudlago (1898) is in sympatyk boekje, koarte stikjes foar it sliepen, jo hearre de stimme fan de skriuwster. It aardichste oan it boek is de noat fan de redaksje by it haadstik oer de bearejacht:

Onze lezers moeten in het oog houden dat de schrijfster al deze jachtgeschiedenissen niet vertelt omdat zij zooveel belang stelt in het jagen, maar omdat de jacht hoort bij het leven der Eskimo's. Een Eskimo is door de omstandigheden waarin hij leeft, gedwongen tot vleesch-eten en dus tot jagen. Begrepen? De prettige vertelster wil u meedelen hoe een Eskimo leeft; zij wil niet u aansporen om, als gij groot zijt, geweldige jagers te worden louter om de pret van het jagen.
In onzen tijd begint men in beschaafde landen meer en meer na te denken over de rechten van het dier, keurt men het noodelooze dooden van dieren, vooral uit wreedheid en ijdelheid, af, en beschouwt dus ook het jagen voor pleizier als een onwaardig en wreed vermaak. Maar aan den armen Eskimo kan men niet de eischen stellen die men stellen mag aan den beschaafden bewoner van vruchtbare streken. Wij moeten hem nemen zoo als hij is, en iets anders dan jager en visscher kan hij niet zijn.

Hjoed de dei sitte wy mei ús saneamde multykulturele maatskippij noch folop oantangele mei lyksoartige fraachstikken. Holledoekjes, seksuele frijheid, ritueel slachtsjen, man-frou ferhâldingen, ensfh.

Werom nei Kudlago. Op in dei komt er in In gels skip, de kapitein wie hjir seis jier lyn ek



alris west. Dus wurde de seelju útnoege foar in feestmiel fan rindierfleis spesjaal ôfslikke troch Kudlago's mem. Dan komt de rindierpânse op tafel, de heit snijt him iepen: ‘Zij was vol gekauwde planten [...] die in de maag week geworden waren.’ De gasten krigen der in slokje rindierbloed by om it saakje troch te spielen. As it skip wer ôfset wol Kudlago mei, nei Londen. Dat kin, seit de kaptein, mar dan moat er earst wosken wurde - foar it earst fan syn libben - en in kreas matroazepakje oan. Dat bart. It skip fart noch mar krekt en dan wurdt Kudlago al op slach ûnwennich. Hy wol dochs leaver bliuwe en mei op walfiskfangst. Fan de kaptein

[p. 384]

kriget er in gewear. In symboal foar it begjin fan oare tiden?

Sip-Su, den knappen jongen: een Eskimogeschiedenis (1897) giet oer de kulturele kleau tusken de seelju fan de Oemiack-sook (grutte boat) dy't yn itpoal-iis fêstreitsje en de eskimo's. Geandewei leare se fan elkoar, begripe se de ferskillen en ta beslút nimme se as freonen ôfskie.

Van Hichtum beskriuwt ek hjir fasetten fan it multykulturele fraachstik op in noch altiten goed lêsbere wize, al is it net sûnder romantisearring. De eskimo's hienen byglyks yn 't earst oan net folle begryp fan mines en dines. Seagen se wat fan harren gading op it skip dan namen se dat gewoan mei. ‘Ze vonden het zeker niet zoo iets slechts als de witte menschen in Europa.’ Letter rekken se neat mear oan al lei der fan alles foar 't gripen: ‘Maar geen spijkertje verdween.’

Opfallend is ek yn dit boek it rouwe realisme yn de beskriuwingen fan bygelyks de jacht op in walrus. Mei ‘twee harpoenen in zijn lichaam en zestien lanswonden, en na een gevecht van vier uren, schijnt hij toch eindelijk ook vermoeid te worden. Dan haakt hij zich met zijn tanden in het ijs vast, maar blijft zijn vijanden nog altijd even verwoed en onbevreesd aankijken. Na nog twaalf lanssteken ontvangen te hebben, bezwijkt hij eindelijk...’

Komme sokke bluodderige taferelen tsjintwurdich noch yn de jeugdliteratuer terjochte, no't de bern opgroeie mei Greenpeace en Lenie 't Hart?

Kek, de jonge koper-eskimo (1930) is it tredde eskimoboek dêr't de namme fan Nynke van Hichtum oan ferbûn is. Dat it om in bewurking giet fan it oarspronklik boek fan V. de Waal-Irving is oan guon lettere edysjes net te sjen. De namme ûntbrekt deagewoan, dy ferkocht net. Dy fan Nynke van Hichtum wol!

Neffens de kommentaren skraste Van Hichtum ûnder oaren it hiele lêste haadstik. Stelde de iene besprekker (yn 1957) dat it boek dêrtroch ûnbrûkber wurden wie, in oar miende (yn 1968) dat it doel - begryp kweke foar oare folken - noch folslein aktueel wie.

Dat kin net sein wurde fan Kajakmannen, in bondeltsje ferhalen - earder yn in Grienlâns tydskrift publisearre - dy't troch Nynke van Hichtum neiferteld waarden. It binne losse fertellingen, oer gefaarlike tochten, mar de spanning en de typearjende styl ûntbrekke.

Kaffers

De Oehoehoe-searje bestiet út trije dielen: yn nûmer i, Hoe een kleine kafferjongen page bij de koning werd (1899) fertelt Van Hichtum hoe't Oehoehoe opgroeit en fan alles leart wat in kafferjonge witte en kenne moat. Ek yn dizze searje hat Van Hichtum each foar details dêr't jin de grize fan oer de grouwe giet. Nim it slachtsjen fan in oaljefant. ‘Een Europees kind zou het zeker heel griezelig gevonden hebben, om te zien hoe de mannen een groot gat in de eene zijde van den olifant maakten, en daar zelf inkropen, om de beste delen van het beest er uit te snijden, maar Oehoehoe vond het aardig, - hij zat er doodbedaard bij.’

Of sjoch hoe't de kaffers harren kij opsnuolkje. Guon kij hawwe, sa liket it, seis hoarnen. At se begjinne te groeien wurde de hoarnen yn trijen snien. As dy har ûntjouwe lykje der seis hoarnen út de kop te kommen. Oare kij hawwe mar ien hoarn. De twa oarspronklike hoarnen wurde by inoar bûn en fergroeie sa mei mekoar. Fierder wurde de earen kartele en repen hûd lossnien.

Oehoehoe is in helder jonkje en dat bringt him soms yn de problemen, sa as yn it gefal fan de profeet. Oehoehoe kriget yn de gaten dat dy

[p. 385]

man de minsken ferrifelt. Syn leauwe yn de macht fan profeten en reinmakkers komt op losse skroeven te stean.

Yn it lêste part fan it boek komt Oehoehoe as paazje yn tsjinst by de wrede kening Tsjaka. Op fan alles en noch wat stiet de deastraf. Hy mei net mei de famkes prate, net gûle, wylst it lytste flaterke yn de betsjinning fataal is: de kop derôf!

As Oehoehoe op in feest fan kening Tsjaka in stoel falle lit, wit er dus wat him te dwaan stiet. Flechtsje! as er syn holle hâlde wol. Fansels wurdt de kening breinroer as Oehochoe him sa ûntwynt oan syn gesach.

Diel ii Oehoehoe in de wildernis beskriuwt wat der op syn reis allegear bart. Wat Van Hichtum de gelegenheid jout allerhande nijsgjirrige saken yn te bringen. Oehoehoe komt bygelyks yn kontakt mei de Boskjesmannen, dêr't syn heit sokke yslike ferhalen oer fertelde. Feedieven wiene it, net folle better as hûnen. Dat blykt ta te fallen. Oehoehoe fernuveret him der oer dat de froulju tagelyk mei de manlju ite. De manlju wiene wol de baas en joegen har froulju wolris in wan op 'e hûd, mar yn oare opsichten hiene se it better as de froulju fan syn eigen folk. Lânbou diene se net oan en fan itensieden makken se net folle drokte. Oehoehoe fielt him al gau op syn gemak en fynt it ‘heerlijk weer eens bij mensen te zijn, al waren die dan ook een beetje erg vuil, en veel minder ontwikkeld dan zijn eigen volk’.

Letter wurdt Oehoehoe ferkocht as slaaf oan de Bamangwato's, dy't him min behannelje. ‘Maar’, sa skriuwt Van Hichtum, ‘gelukkig dat een kaffer meer kan verdragen dan een Europeaan, omdat hij een dikkere huid heeft en geen gevoelige zenuwen.’ En gelokkich keapet in blanke, Dr. Osborn, dy't op safari is, Oehoehoe frij en nimt him mei nei Natal. Dêr steane se ûnder beskerming fan de Ingelske regearing, kening Tsjaka hat dêr neat te sizzen. Osborn bringt him dêr ûnder by kunde en sil der foar soargje dat syn âlden ek nei Natal komme.

Noch ûnderweis stelle inkele boskjesmannen in hynder en twa trekoksen fan Osborn. Om't se net hurd genôch flechtsje kinne sjitte se de bisten dea. Moast Oehoehoe no begripe dat syn heit gelyk hie doe't er de boskjesmannen duvels neamde? Dr. Osborn seit: ‘Ik heb wel eens gedacht dat de Kaffers en Hottentotten en de boeren, ja alle andere Afrikaanse volken, hen tot duivels hebben gemaakt, door hen altijd te vervolgen en als wilde beesten te behandelen!’ In tige moderne gedachte.

[p. 386]

As Oehoehoe wer feilich is en yn koarten syn âlden en syn famke wer sjen sil, seit er yn de lêste rigels: ‘dat alles heb ik aan u te danken, o Grote Witte Man!’

Oardielen, foaroardielen? De Oehoehoe boeken jouwe petearstof by de rûs.

Een kafferse heldin of hoe Oezintoe Oehoehoe terug vond (1901) giet oer Oezinto, in famke fan tsien. Op in jûn hiene Oehoehoe en sij ôfpraat mei inoar te trouwen. Mar dêr kaam yn 't earst neat fan, want Oehoehoe wurdt paazje by de kening en Oezinto en har suster driigje úttroud te wurden. Harren heit sjocht gjin oplossing. ‘De meisjes baden en smeekten hem, haar toch niet te verkopen; en of hij haar ook voorhield dat 't een grote eer was, door het opperhoofd tot vrouw te worden begeerd, ze waren op die eer helemaal niet gesteld!’ Oezinto flechtet, belibbet spannende aventoeren en fynt úteinlik Oehoehoe yn Natal. Nei noch tal fan tûkelteammen trouwe de twa.

Nettsjinsteande dat Oezinto har ferset tsjin de âlde wearden omtrint it úttrouwen, is har emansipaasje noch lang net folslein, sa blykt út de slotrigels. Se ûnderwerpt har oan Oehoehoe, har man, ‘wat haar niet moeilijk viel, omdat ze hem liefhad en vertrouwde, en ook omdat de zeden van het land dat nu eenmaal zo wilden. En er was geen gelukkiger huisgezin in geheel Natal, dan dat van Oehoehoe en Oezinto!’

Prikelliteratuur

Ta beslút. Yn Nynke, de film fan Verhoeff (2001), ûnstiet in trelit oer Van Hichtums skriuwerij. Pieter Jelles fynt dat yn har ferhalen de problemen fierstente min politisearre wurde. De personaazjes berêste yn harren tastân yn stee fan yn aksje te kommen. Mar Nynke wol perfoarst gjin tendens-boeken skriuwe. Oer dizze kwestjes hat Van Hichtum yn de doetiidske media har miening tal fan kearen formulearre. De moraal moat net oan de oerflakte komme, de literêre kwaliteiten hearre op it foarste plak te stean.

Op har bar wiest se mei klam op it gefaar fan de ‘prikkelliteratuur’, dy't minsken mar al te faak oanlieding ta misdieden joech, teminsten as der al sprake wie fan in kriminele oanlis. It docht tinken oan de arguminten en stellingen sa as dy tsjintwurdich te finen binne yn de petearen oer de ynfloed fan geweld op tillevyzje.

Om har stânpunt ta te ljochtsjen nimt se Robinson Crusoë, in boek dat de oerflakkige lêzer ta him nimt as in spannend ferhaal, as wie it net mear as prikkelliteratuer. Pas as men jin ferdjippet yn dit boek, mient Van Hichtum, komt de grutte wearde oan it ljocht, nammentlik ‘de getrouwe karakterontleding’.

Nuver, tinkt my. Yn de Robinson-bewurkingen foar de jeugd haw ik noait mear sjen kind as in prikkeljend aventoer. Doe't ik letter de komplete Robinson lies wie der in soad oan dy man dat my slim steurde. Hy spilet it spul net earlik. Hy hellet allerhande belangrike saken út it skip, om ien kannibaal te rêden sjit er in hiel stel dea. Syn trouwe freon de hûn jout er net iens in namme! En as er úteinlik rêden wurdt en yn Londen oankomt heart er dat syn Surinaamske plantaazjes yn de tiid dat hy op it eilân siet geweldich rendearren. Hy is stjonkende ryk wurden.

Mar wat is myn miening wurdich? Van Hichtum hat har djipper yn Robinson ferdjippe as ik. Yn 1923 fersoarge sij in oersetting yn it Nederlânsk. En neist Defoe's Robinson wie ek de Switserske Robinson (fan Johann David Wysz; 1812) ien fan de favoriten fan de jonge Nynke. (Moat ik noch lêze!)