Trotwaer. Jaargang 32

[p. 89]

Met geheven kin
Sjoerd Bottema

Glad en wijd ligt het ijs, de mooiste schaatsgedichten uit de Nederlandse en Friese literatuur; gekozen door Max Dohle en Ben van der Burg. Amsterdam 1999. f 24,90.

‘Een gevarieerde bundel schaatsgedichten,’ neffens de flaptekst, ‘die ernstige, romantische en nostalgische poëzie bevat.’ De gearstallers binne lju mei ferstân fan saken, de iene in ‘verwoed lezer en schaatser’ (Max Dohle, dy't boppedat al earder twa ‘succesvolle’ iisbondels gearstalde), de oare ‘neerlandicus en schaatstopper’ (Ben van der Burg, fanwegen syn oandwaanlik jongeslûd troch Eurosport oanlutsen as kommentator). De nostalgy dript jin al fan it omkaft ôf temjitte mei in Wintergezicht út 1658 fan Jan Abrahamsz Beerstraten en in titel yn sierlik útwaaierjende, kursive kapitalen, as streken op it iis. Neffens in sekere Pitre-Chevalier is it reedriden de iennichste poëzij yn ús prozayske lân: ‘Le patin est la poésie de cette nation prosaique’ - en dat sitaat út 1851 hat de bondel as motto meikrigen.

De gedichten binne min ofte mear tematysk ferdield oer in tal rubriken. Dat bart wolris wat willekeurich. Sa hie it moaiste gedicht fan de bondel, ‘Yup op noren’ fan Ivo de Wijs, sa goed wol yn 'e rubryk Het wak stean kinnen as yn De schaatsenrijder. Dat gedicht pykt der út fanwege de humor, dy't yn 'e rest fan 'e bondel frijwol ûntbrekt, hoe fleurich wy mei-inoar op it iis ek binne, en omdat it ûnder net ien fan de op de achterflap neamde kategoryen falt en dus ek net ûnder de klisjees dy't dêrmei gauris anneks binne - ‘ernstige, romantische en nostalgische poëzie’.

Afijn, ik was dus op het ijs
Zie ik daar een manspersoon
Die al schaatsend in de weer is
Met zo'n losse telefoon

Yn feite is it fansels wòl wer de nostalgyske dichter dy't hjir oan it wurd is en dy't de grize oer de grouwe giet fan sa'n gsm-barbaar yn 'e porsleinkast fan it romantyske klisjee. Mar as dichter is Ivo de Wijs in god yn 't djipst fan syn gedachten, en God straft onmiddellijk: ‘Gelukkig ging ie op z'n bek.’

Vandaar misschien dat ik die dag
De leipo verder niet meer zag
Ik hoorde enkel nog, héél zwak
Tuut-tuut-tuut-tuut (vanuit een wak)

De aldst bekende dichtrigels oer glydzjen en remjen op it iis komme út 1264 en binne fan Jacob van Maerlant:

Hy leerde my op den yse gaen,
lopen ende stille staen.

It wurd ‘schaatsen’ dûkt pas op yn in winterferske út 'e 16e ieu. ‘Voor de romantici’, skriuwt ynlieder Max Dohle, ‘is schaatsen een synoniem van de liefde geworden, ook al blijft die liefde onbeantwoord.’ Om der daliks oan ta te heakjen: ‘Het oudste Friese gedicht in deze bundel, van Eeltsje Halbertsma, komt ook uit de periode van de romantiek,’ as soe it yn dat fers, ‘De likeblommen’, ek gean oer ûnbeände-

[p. 90]

re leafde. Mar it tema fan ‘De likeblommen’ is dat fan de wreed gescheiden gelieven, it is in jankfodde, in juwiel fan in jankfodde, fan it type ‘Manuela’: in moaie jonge frou dy't ferûngelokket en har ûntreastbere, skuldbewuste feint.

It romantyske langstme nei it ûnberikbere fynt men àl yn it fraaie argayske fers ‘De winter’ fan N.E.M. Pareau, mei prachtige edelkitsch as ‘de eenzaamheid van 't toegevrozen meer’, oer in iensume, foar de dichter-taskôger net benei te kommen reedrydster dy't fan gjin ophâlden wit:

aan den befloersten hemel grauwt de maan.
Haar gang wordt langzaam. Even blijft zij staan
en rijdt daarna met forschen streek ter kimme.

Is it by Pareau de ‘fernweh’, by Baukje Wytsma lit de langst nei it ûnberikbere him fertale as heimwee, it langstme nei it ferlerne paradys fan de jeugd en de waarmte fan it âlderlik hûs, in besykjen it ferline op 'e nij te belibjen, dat benammen in sykjen is nei spoaren fan de ferstoarne heit: ‘Dit iis spegelt him libbensgrut werom’.

As 'k nei it plak ryd dêr't ik berne waard,
fjochtsje de einen har in paad troch 't wek.
(......)

Gjin doar dy't iepengiet, gjin stim. De einen
fleane op yn kûgelsfeart. Izige kjeld as 'k by
de stienbult kom. Ferheard fyn ik it paad werom.

Bouke Oldenhof hat der in moaie oersetting fan makke, dy't net foar it orizjineel ûnderdocht en dat op in inkeld punt sels oertreft. Sa is it wat sloppe en omslachtige ‘einen fleane op yn kûgelsfeart’ by him werombrocht ta in koart en krêftich ‘eenden spatten op’.

Foar Dohle is it sonnet ‘Dof violet is 't west en paarsig grijs’ fan J.A. Dèr Mouw it hichtepunt fan de 20e-ieuske reedriderspoëzij. ‘Bij hem zijn schaatsen en poëzie volledig inwisselbaar geworden.’ Dèr Mouw skriuwt yn dat fers hoe't er kuierjende troch it beripe gers neist him op 'e feart it lûd fan krassende redens heart: ‘'t Is in mijn rug, of 'k zelf op schaatsen was.’

Zo hoop 'k dat, langs wiens geest mijn verzen glijen,
Alleen, in paren, of in lange rijen,
Schomm'lend op maat en rijm van hollands staal,

Dat hij de wind, die mij droeg, zelf hoort waaien,
En 't fijn slieren en 't heerlijk brede zwaaien
Voelt van zijn eigen stemming in mijn taal.

De reedrider hat bytiden it gefoel dat er fljocht en dy ûnderfining sil troch de ieuwen hinne hyltyd wer yn gedichten opdûke. In moai foarbyld dêrfan is ‘De reedrider’ fan Ype Poortinga:

Leech foar him baarnde in reade sinne
Troch loft en iis, en skoep út har
In elemint nij om him hinne,
Dat hy himsels yn lok en ljocht
In ingel frij te fleanen tocht.

De Nederlânske oersetting fan Anne Wadman docht soms wat stiif en deftich oan. Sa is ‘reade’ yn ‘in reade sinne’ oerset as ‘rood omtogen’. En it rym twong Wadman derta om de ingel by nacht fleane te litten wylst de sinne noch yn 't ûndergean is: ‘zodat hij zich te viegen dacht, / een engel vrij in lichte nacht.’

Poortinga jout yn syn gedicht ek utdrukking oan it gefoel dat de wrâld der op it iis oars as oars utsjocht:

Him glimken stompe tuorren ta

[p. 91]

 

As goede reuzen út in mythe.

 

As seach er hjoed earst! Him wjerfoer

 

In mûne, in pleats as aventoer.

Ferbjusterjend is it lange fers ‘Mijn schaatsen’, dat yn 'e lêste trije fan de santjin strofen de lêzer opropt om de noed fan de earme man, fral yn 'e winter, net te ferjitten:

Wie den armeren broeder zijn hulpe bewijst
Heeft Jezus gedrenkt, en heeft Jezus gespijst.

Stichtlike dûmnyspoëzij út 'e 19e ieu soe men tinke, mar nee, dizze brave rigels binne fan enfant terrible en bohémien Multatuli!

Een weldaad den armen broeder gedaan
wijst boven een plaats in den hemel u aan!

In ‘jeugdsûnde’, bedreaun yn 1838 (de skriuwer wie dy 18 of 19 jier), alhiel skreaun neffens de toan en yn 'e geast fan de sentimintele, húslike literatuer fan dy tiid, dy't Multatuli letter sa prachtich parodiearre hat yn de ‘Dichtoefeningen’ fan meester Pennewip.

Tusken de Fryske dichters - bekende kanonnen as Obe Postma, Eeltsje Halbertsma, Piter Jelles Troelstra, Baukje Wytsma en Douwe Tamminga - falt de namme op fan de folslein ûnbekende dichter Wiger Zylstra, mei in gedicht oer in tocht op redens dy't er mei syn soan makke. It hat de prachtige titel ‘Winterwaarmte’ en it is yndie in ‘waarm’ en ek hiel tagonklik gedicht, dat grif in breed publyk oansprekke sil. It balansearret op it glêde iis fan it sentimintele, mar de dichter-rider glidet dêr net oer út en streket moai rjocht troch, yn linige kadâns:

It wetter stjurre, glêd en glier
De sinne sprekt mei glâns
Fan kjeld en ier al
Grypt elk de kâns
Yn linige kadâns
Troch 't wite lân te swalkjen.

It heucht my net dat ik it wurd ‘glier’ (blinkend, doorschijnend) ea earder tsjinkommen bin, mar it is in moai wurd en it alliterearet prachtich mei ‘glêd’. Oersetter Jabik Veenbaas is der knap yn slagge om betsjutting en alliteraasje yn it Nederlânsk fêst te hâlden: ‘Op 't water glimt het glad kristal’. Yn syn oersetting fan de tredde strofe makket Veenbaas lykwols in nuvere bûtensprong. Zylstra skriuwt dêr:

Myn jonge krûpt wat út 'e wyn,
Mar wit fan gjin belies.
Hy streket lyk mei my,
Lang as it kin,
Koart tsjin de pûsters yn.

En Veenbaas makket dêr fan:

Mijn jongen kruipt dicht achter mij,
Een beetje uit de wind.
Maar hij houdt mijn slagen bij,
Met geheven kin,
Kort tegen de vlagen in.

Lang as it kin = Met geheven kin? Om't it Fryske en it Nederlânske ‘kin’ hjir homonym binne, kin de argeleaze Nederlânske lêzer, dy't mei help fan de Nederlânske oersetting besiket it Fryske orizjineel wat benei te kommen, raar op 'e doele reitsje. Boppedat is it fansels ûnsin: ‘met geheven kin’ yn 'e wyn op ride! By Zylstra makket dy jonge bytiden moaie lange streken, by Veenbaas is it in preamkeskower dy't allinne mei koarte streekjes oer it iis knoffelt.

Wol wer tûk is Veenbaas syn oersetting fan de folgjende rigels: ‘Moarn wol hy fêst de kop

[p. 92]

sels dwaan, / Of wol hy my in foarsprong jaan.’ De wat steurende herhelling fan ‘wol hy’ hat Veenbaas kreas weiwurke: ‘Morgen rijdt hij zelf vooraan, / Of laat hij me met opzet gaan.’

It sil je trouwens mar oerkomme: ien gedicht publisearje, op 'e Skriuwerskalinder fan 1997, en dan fernimme dat dy earsteling al daliks útferkard is om ta treden ta de earegalerij fan ‘de mooiste schaatsgedichten uit de Nederlandse en Friese literatuur’ yn it selskip fan mannen as Bredero, Vondel en Dèr Mouw! Wiger Zylstra kin mei ‘geheven kin’ troch de winter, lykas ek de Fryske muze, want ûnder de 68 gedichten yn dizze bondel is de Fryske poëzij mei 11 fersen plus oersetting moai royaal fertsjintwurdige. Boppedat is Glad en wijd ligt het ijs in aardich boekje, it lêst like maklik as ride foar de wyn en men komt ûnderweis fan alles tsjin.