Trotwaer. Jaargang 31

[p. 389]

Dêr jinsen yn Súd-Afrika, dêr stride se foar 't rjocht!
In oarloch fan hûndert jier lyn dy't ús ek oangie
Freark Dam

Vader Marten was ernstig geworden: ‘Ja’, zei hij tegen Watse, ‘daar varen ze nou heen en ze roepen: “Leve de Boeren!” En ze noemen hun boot “Paul Kruger”, en ze zingen dat lied van Transvaal met 'n vrolijk gemoed, zonder d'r bij te denken, hoe die arme Boeren zich op dit ogenblik moeten voelen. Ik wil je wel zeggen dat 't gemoed me vol schoot, toen we dat lied zongen.’
‘Ja, ik heb d'r niet zo bij gedacht, maar Heit heeft gelijk, de Boeren zouden wel zeggen, jullie hebben goed zingen van: “Ons vijanden zijn weggevlucht”, maar wij zitten nog altijd maar met de Engelsen op ons dak!’
‘Ja, en die vermoorden hun vrouwen en kinderen, of ze sluiten ze op en laten ze bijna doodhongeren! 0, als ik daaraan denk, dan kookt me 't bloed!’ En vader Marten balde zijn vuist...^1.

Ik wie altyd wol bliid, as ik yn myn eksimplaar fan Nynke van Hichtum har Afke's Tiental, dat ik ta Sinteklaas yn 1933 krige hie (it wie de achtste printinge), by it lêzen en werlêzen fan dat prachtboek de hjirboppe oanhelle passaazjes mar wer hân hie. Wêrom taaste krekt dit fragmint út ien fan de lêste haadstikken (‘Een dag op 't water’) my hieltyd wer sa yn 't moed? Ik tink dat it kaam om't hjir, mei dizze wiidweidige ferwizing nei de (Twadde) Boere-oarloch, dy't útbriek op 11 oktober 1899 en duorre oant 31 maaie 1902, in foar bern neifielbere wink jûn waard nei de grutte, wrede wrâld dêr't hoe dan ek in doarpsjonge weet fan hawwe moast.

Yn myn bernlik meifielen yn wat de Boeren ea oandien wie sille ek ús Mem har lieten in wol meispile hawwe. Yn har jongfammejierren - hja wie fan 1886 - hie se yn it Tynster koar, krekt as ús Heit, ûnder lieding fan master Roorda de Transfaalske sangen oanleard en net wer ferleard om se by 't opgroeien, mei gâns oare teksten nammers, oan har bern troch te jaan.

It Boererepertoire hat om 1900 ek yn Fryslân tige populêr west, ek en foaral yn rûnten foar wa't de ‘faderlânske’, de oranje-blanje-bleu-lieten taboe wienen. Yn Nynke fan Hichtum har berneboek fûn ik alsa in wjerklank fan wat ús Mem ús wol foarsongen hie yn toppers lykas:

Kent gij dat volk, vol heldenmoed
En toch zo lang geknecht?

en it noch oandwaanliker, want echt-Boerske:

Die vierkleur van ons dierbaar land
Die waai weer o'er Transvaal
En wee die Godvergeten hand,
Wat dit weer neer wil haal!

en sels in strjitliet, dat grif net op master Roorda syn repertoire stien hie mar by it folk ûnwitten populêr west hat, waard ús net ûntholden mei syn ûnferbidlik refrein:

1. Nynke fan Hichtum, Afke's Tiental (Alkmaar, s.j.). Yn de ‘VIJFTIGSTE DRUK (geheel herzien)’ (Alkmaar 1989) is de lêste alinea weilitten, hat my bliken dien.

[p. 390]

 

Arme vrouwen en kinderen

 

Stuurt men naar de moordenaarskampen henen:

 

0, wat een schande, Lage wraak van Engeland!^2.

Dat der by einbeslút, foarsafier't ik neigean kin, mar sa'n bytsje fan hingjen bleaun is yn ús folkslibben en ús mienskiplik ûnthâld, soe wolris taskreaun wurde kinne oan twa omstannichheden. De earste is de politike ûntjouwing nei de lêste Boere-oarloch yn Súd-Afrika sels dy't nei de oerwinning fan de Ingelsen foar de Boeren wol minder útpakke kind hie. De twadde is te sykjen yn de ûntjouwing fan de ynternasjonale polityk dy't útrûn op de Earste Wrâldoarloch dêr't eardere konflikten en grouwelstikken by yn it skaad foelen. Sa net - Súd-Afrika en syn Boeren hawwe noch lang op ús folkssentimint ynwurke.

Dêrom lies ik by it opgroeien letter ek mei wat fan herkenning it ferneamde fers fan Gerard den Brabander (1900-1968):

Ik, kleine slaaf van poëzie en taal,
mij was ter borst de eerste melk al schraal,
zó droef, zó dun klonk 't moedermonds verhaal,
waar het kanon in doorklonk van Transvaal,
en zó vol tranen was het kleine lied
van bruut verraad en simpel boers verdriet,
dat, wat mij voedde, woord en melk en brood,
dit àl doortrokken was van dood en dood.^3.

No ja - sa slim hie ik it dus mei ‘woord en melk en brood’ net troffen (krekt oarsom, mei 'k wol sizze), mar dat der mear memmen west hawwe dy't har bern de Transfaallieten besocht hawwe troch te jaan sjoch ik dochs as bewiis foar myn stelling hoe't dy no lang fergetten oarloch, in ieu lyn begûn en sa smaadlik foar ús Boeren beteard, de folkssiele roerd hat. Dat de nazi's om 'e nocht besocht hawwe yn WO II dat âlde folkssentimint yn anty-Britske geast wer ta libben te bringen mei hjir, sa sydlings, ek noch efkes fêststeld wurde foar't wy ús noch justjes op it literêre paad bejouwe.

Ík konkludearje dan dat it Súdafrikaanske patriottysk repertoire hjir oer it generaal al moai gau út 'e tiid rekke is, mar dat it fan de iere jierren '20 ôf syn fuortsetting fûn yn lit my sizze it lichte sjenre, dat it lang en foar in part oant yn ús tiid ta útsongen hat. Wa't hjir net opslach oan in evergreen as ‘Sarie Marais’ tinkt moat wol hiel wrâldfrjemd wêze. Yn it skift dat foaral yn de jierren '30 bloeid hat, dat fan de kampear- en trekkerslietsjes, falle noch mear toppers te notearjen mei útrinners as bygelyks ‘Daar kom die wa’, ‘Suikerbossie 'k wil jou hê’ en folle, folle mear.

Dat wat de lieten oangiet, mar der is fansels mear: it oeuvre fan de Hollânske prozaïst Louwrens Penning (1854-1927) wol yn it foarste plak, want hy hat it west dy't mei syn romans en ferhalen in massaal lêzerspublyk betsjinne hat mei oarlochsboeken sa glûpende spannend en ‘echt’ as hied er der sels by west. Dat wienen nochris trilogyen: De helden van Zuid-Afrika, De scherpschutters van Zuid-Afrika en De ruiters van Zuid-Afrikal! Mar ek De leeuw van Modderspruit, De held van Spionkop en De verkenner van Christiaan de Wet binne titels dêr't by it oerskriuwen allinne al de grize jin by oer de grouwe giet. As opslûpen jonges lies men se oant men der hast Boer by waard. Ik bin de iennige net dy't mei in fariant op in bekende fersrigel fan G.N. Visser tsjugje kin: ‘Us jeugdheld wie net Kalma, mar

2. Sjoch foar de folsleine tekst: D. Wouters en J. Moorman, Het straatlied. De Nieuwe bundel (Amsterdam 1934).

3. Hjir sitearre út de bondel De holle man (Amsterdam 1945).

[p. 391]

Louis Wessels.’ Ik wit út harren eigen mule dat it bygelyks Douwe Tamminga en Rink van der Velde - de earste fyftjin jier âlder, de twadde tolf jier jonger - krekt sa gien is.^4. Oan in tiid ta fansels, dan is 't foargoed oer. En net ien fan ús sil de moed hân hawwe om yn de reprints dy't der nei WO II fan dy bestsellers makke binne ek mar ien blik te slaan - wat moai west hat moat moai bliuwe.^5.

En de Fryske literatuer dan, sa hear ik myn lêzers freegjen. Us grutte dichters fan dy tiid hawwe oan dy lêste Boere-oarloch gjin fersen wijd: sjoch der it poëtysk oeuvre fan bygelyks Piter Jelles Troelstra en Jan fen 'e Gaestmar mar op nei.^6. Sa net - de Fryske folksdichters, it folk dus fan it twadde of tredde echelon, hawwe har yn de jierren 1899-1902 wol tige ward mei fersen oer ús freonen yn Súd-Afrika: pro-Boersk en anty-Ingelsk sa't men fan har ferwachtsje koe. Yn it populêre wykblêd Sljucht en Rjucht hat der in hiele rûfel fan dy rymstikken stien: in bewiis dat dy saak libbe ûnder it folk. Foar it meastepart kinne dy yn it ferjittelboek, mar in útsûndering meitsje ik foar it fers dat nimmen oars as dr Johan Bernard Schepers (1865-1937) yn de jiergong 1900, side 71, opnimme liet. Dizze Fries-om-utens, nearlandikus, llollânsk dichter yn Tachtiger trant en tige produktyf as Frysk minor poet, kaam hjir fanwegen mei in sa opmerklik lûd dat it in ieu nei dato noch ús oandacht lûkt:

Dêr jinsen yn Súd-Afrika,
Dêr stride se foar 't rjocht
En nimmen is der dy't syn bêst
Net yn dat striden docht.

Hja wachtsje dêr defijân ou:
Wee, as dy komme sil!
't Gewear is klear; de hân is fêst.
De mannen wachtsje stil.

Dan falle dêr as 't meande gers
De fijannen yn swee.
Hja stean defijân as de dyk
It stoarmjen fan de see.

Mar wee ek, as er har oerfalt,
Oermachtich komt er oan;
Jit mannich fijân falt foardel;
De striid hâldt dagen oan.

Dêr jinsen yn Súd-Afrika
Wurdt ús in leske jûn!
Sis, Friezen, steane wy ek sa
Foar de âlde yn-leave grûn?

Wa kin fan ús synfijân oan?
Wa hat de kriich yn 't hert
Om pal te stean sa gau er 't lûd
Fan bom of kûgel heart?

En dochs 't kin barre: mei 't gewear,
Oars wurdt gjin fijân keard:
Gjin moaie wurden helpe dan,
Us folksliet jout ús neat.

Kom, hân oan 't moardners-ark! It moat!
Wy kinn' 't gau noadich ha,
En wee de swakken! Doch as 't folk
Dêr yn Súd-Afrika.

Der is foarsafier't ik neigean koe gjin diskusje folge op Schepers syn striidsang, en dalje likemin. Ek mei weromwurkjende krêft hoege wy net kjel te wurden as wy betinke dat hjir de ‘Grut-Nederlanner’ Schepers oan 't wurd wie dy't net salyk in militêre bedriging fan

4. Sjoch hjirfoar ek: Rink van der Velde, ‘Transvaal!’ yn: N. Herinneringen en beschouwingen ter gelegenheid van het afscheid van Jacob Noordmans als hoofdredacteur van de Leeuwarder Courant (Drachten/Leeuwarden 1989).

5. Foar in oersjoch fan Pennings libben en wurk ferwiis ik nei: P.J. Risseeuw, Christelijke schrijvers van dezen tijd (Kampen 1930).

6. Oars wie it yn Hollân: sokken als Kloos, van Eden, Van Looy, Verwey en Boutens hawwe wòl glandige fersen oan dizze Boere-oarloch wijd!

[p. 392]

Fryslân op it each hân hawwe sil mar folle mear in mooglike útlânske raam op it Keninkryk der Nederlannen dêr't âlde, yn-leave grûn diel fan útmakke. Schepers wie, lykas mear dichters, in romantysk man. Yn syn meilibjen mei de Boerestriid hat er sûnder mis de taal fan 't folk sprutsen. En wat moast men yn dy tiid doe't der noch gjin tv-útstjoerings en sponsor-aksjes wienen al oars as skriuw in gedicht? Hjoed de dei is 't earder oarsom: de dichters swije mar de iene aksje jaget de oare - de rampen lykje ek hast net mear by te hâlden.