|
| |
| |
| |
Teake Hoekema, Jongfries en taalman
Literatuer is moai fansels, mar dêr allinne is foar Fryslân niks mei te winnen.
Jan Pieter Janzen
‘Ik bin eins mear in taalman’, seit Teake Hoekema (73) at wy him freegje foar in petear. Hij hat yndied foaral taalkundige en leksikografyske publikaasjes op syn namme, it meast resint de Beknopte Friese vormleer (1996), earder útjûn yn it Dútsk. Oanlieding foar ús fersyk is lykwols it omtinken dat de persoan en it wurk fan Douwe Kalma ferline jier krigen ha. In foech revival dat Hoekema as Frysknasjonaal Beweger en samler fan Lyts Frisa, sûnt 1953 it tydskrift fan Kalma syn Jongfryske Mienskip, grif goed dien hawwe moat.
‘Ja, it wie in heel moai sympoasium dêre op 'e Skierstins yn Feanwâlden. Ik bin bliid mei de útjefte fan Kalma syn Samle fersen en foaral ek mei Jelle Krol syn ynlieding. Kalma syn persoanlike fersen, út De lytse mienskip, lizze my it bêst. In heel soad fan syn oare wurk jou ik net folle foar, likefolle as it no giet om de Shakespeare oersettings of de gedichten. It is mij faak te dizenich en tefolle in diarree fan wurden.’
‘Ik ha it idee dat Kalma syn taalgebrûk ek yn syn eigen tiid al oer de hollen fan in protte minsken hinne gongen is. It wie fansels ek in apart soarte Frysk. Min Frysk, at je it goed beskouwe. Hij prate it mei in hjitte jirpel yn 'e mûle. Wij seinen altiten: Kalma praat Frysk mei slachreamme. Dêr stiet myn respekt foar de man folslein bûten. Kalma hat de Beweging op in nasjonaal spoar setten. Dat hat mij tige oansprutsen. Hij hat alles opset bij Fryske dingen, syn hele bestean, en in protte berikt.’
| |
‘De oarloch’, dat ferklearret sa maklik
Oer de Jongfryske Mienskip en dus ek oer Lyts Frisia hinget noch altyd it skaad fan de oarloch. In oanhâldende belêsting, dy byldfoarming? ‘Dat falt in bytsje ta. It hat fansels sa west dat èn Douwe Kalma èn Douwe Kiestra fier gongen binne. De Mienskip is dêr altyd op oansjoen, mar wat moat ik dêr fan sizze? Se wienen ek lid fan de Fryske Akademy. Dy is der net op oansjoen, hoewol't foarsitter Piter Sipma yn 'e oarloch in earedoktoraat krige yn Hamburch. De Akademy beneamde doe ek trije, fjouwer Dútsers as lid! Gjin ferkearde minsken fierder, mar it wie doch wol apart dat dat yn 'e oarloch barde. De ferhâldingen wienen yngewikkeld.’
‘Ik bin sels in learling fan Jelle Brouwer, mar - mei alle respekt - dy waard yn 1941 professor Frysk en Goatysk yn Grins nota bene ûnder de pro-Dútske rektor-magnifikus Kapteyn. En dan Reinder Brolsma. Dy krige datselde jier de Harmen Sytstra-priis. As Brolsma al Dútsk “angehaucht” wie, Brouwer en Sipma wienen dat net,
| |
| |
mar dy namen har “priis” likegoed oan.’
‘Ik ha it idee, dat der nei de oarloch sondebokken fûn wurde moasten, sadat it grutte part fan de Fryske Beweging frijút gean koe. Dy sieten tafallich yn de Mienskip, dy't op dat momint ek noch diel útmakke fan it Ald Selskip! Moatte je dan sizze, it is de Mienskip, of it is it Selskip? Ik hoopje dat dy dingen sa njonkelytsen wat objektiver besjoen wurde kinne.’
‘Wij ha yn Lyts Frisia de lêste kearen hyltyd oer Brolsma skreaun. Dat is kommen omdat Trinus Riemersma yn syn ynlieding bij de werprintinge fan Groun en minsken skriuwt dat er himsels tekoart dien hat fanwegen dy priis yn de oarloch. Ik wist wol dat dat net sa wie. Wat in rol spile hat is dat hij net nei Sint Antoan ta woe, it tehûs foar âlden-fan-dagen yn Ljouwert. Brolsma is, doe't er yn 1952 santich waard, sa eare dat der wie gjin reden foar de man om him allinnich te fielen of ferhûddûke.’
‘It ferklearret sa maklik hin, “de oarloch”. Aansens sizze se ek noch dat Douwe Kalma yn 1953 onder in auto riden is fanwegen syn “Dútske” priis, mar sa is it fansels net.’
‘It frjemde is dat it fuort nei de befrijing einlik lang sa slim net wie as no. Babs Meerburg hat yn it Frysk Deiblêd ûnder de kop “De oarloch, in histoarysk feit” frege om in diskusje op nivo. Ik tink ek dat dat moat. Gjalt Zondergeld syn dissertaasje [De Friese Beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen, 1978] is te folle in stik sjoernalistyk wurden, mear as wittenskip, en dat is spitich.’
‘Ik tink der ek wol ris oan hoe't Sytse Jan van der Molen in pear jier lyn út de tiid rekke is. Der hat in stikje yn de Ljouwerter Krante stien en Freark Dam hat noch al heel aardich oer him skreaun - ik soe hast sizze: sportyf -, mar der wie einlik nimmen dy't him der oan fertille doarst.’
‘Sa'n man as Van der Molen kaam foar de oarloch as skoalmaster net oan bod. Hij is dêrom sjoernalist wurden en hie as hobby folklore, dêr't yn Nederlân net nei omsjoen waard. Doe kamen de Dútsers en siet er mei de folklore fansels wol goed. As je dy eftergrûnen sjogge, dan komt it printsje der wol oars út te sjen fansels. Foar septimber '39 waard de minsken de rie jûn, gean mar nei Dútslân ta te wurkjen. Dan komme de Dútsers hjir en mei it yniens net mear. Itselde rezjym! Dan jildt allinnich it feit fan de ynfal en de besetting.’
‘Ik fyn it in bytsje begrutlik dat sa'n man, sa'n tûzenpoat, sa deaswijd wurdt. As hied er net bestien. Hij hat [yn 1968] gelokkich noch wol de Joast Halbertsmapriis krigen.’
It is ek it feit fan de hâlding achterôf. At je Van der Molen en Kiestra fergelykje, dan hat Kiestra him beskiedener opsteld en him letter ekskusearre foar syn hâlding yn de oarloch.
‘Ja, Van der Molen hat noait sein dat er him fersind hat. It is spitich foar de Mienskip en Kalma dat dy der op oansjoen waarden, mar foarsitter wie Geale de Vries fan Stiens. Dat wie net in man fan de Dútsers. En Jelle Brouwer hat ek yn it bestjoer sitten...’
‘Der wienen in soad minsken yn Fryslân dy't Kalma wol graach in hak sette woenen. Dêr joech er prachtich de gelegenheid ta troch syn opportunistyske hâlding, hoewol't ik noch altyd leau
| |
| |
| |
| |
dat it him om Fryslân begongen wie. Hij is der sels net better fan wurden. De minsken dy't dat tinke, moatte it dan mar wiermeitsje. Dy diskusje doar ik wol oan. Sjoch, Kalma wie homo. Dêr moasten de Dútsers neat fan ha en ik tink wolris, miskyn hat it wol in flecht nei foaren west. Ik wyt it net, dêr waard noait oer praat fansels.’
| |
De geast krigen
Jo komme út in Frysksinnich fermidden?
‘Ja, dat kinne je wol sizze. It is begongen mei brieven oan J.K. Dykstra, de heit fan Klaas, myn klasgenoat op it Ljouwerter Gymnasium, lykas ek Sybe Sybesma trouwens. Dy hie in bernerubryk yn it Volksblad voor Friesland [de Fryske edysje fan de SDAP-krante Het Volk]. Dêr moast ik hinne skriuwe, alle wiken in bryfke.’
‘Myn earste moetsjen mei de Beweging hat west op 1 jannewaris 1940, yn de Groene Weide te Ljouwert. Douwe en Sjouk Tamminga hienen de lieding en dêr ha ik Douwe Kalma foar it earst sjoen en al dy oare mannen. Ik wie doe sechstjin. De geast haw ik dyselde simmers krigen, yn in stúdzjekamp yn Bakkefean. Doe wie it mis mei my, sont dy tiid is it net wer ophouden.’
‘Yn '43 haw ik eksamen dien. Studearjen waard doe neat. It alternatyf wie hyltyd: of nei Dútslân of hjir bliuwe. Ik bin hjir bleaun. Nei de oarloch haw ik middelber Nederlânsk helle en dêrnei [yn 1951] - as earste - doktoraal Frysk en letter Nederlânsk. Yn dy snuorje haw ik ek twa kear op in beurs nei Kopenhagen west, want ik hie ek niget oan Skandinavyske talen.’
‘Nei de stúdzje koe ik bij Brouwer komme en ek bij professor Heeroma, as dichter bekend ûnder de namme Muus Jacobse. Dy wie krekt los mei syn Nedersaksisch Instituut. Dat joech mear fêstichheid. Myn ôfdieling wie de dialektatlas fan East-Nederlân en it westen fan Dútslân. Heeroma en ik leinen elkoar net sa; hy wie yn wêzen anty-Frysk. Ik wie bliid dat ik nei fjirtjin jier nei it Frysk Ynstitút koe, nei Buma, mei wa't ik ôfgryslike goed koe.’
‘Karrière hat my noait in stoer skele kinnen. It Frysk joech net folle útsjoch op banen. Ik haw ek net studearre om prof te wurden of sa. It is echt út de frysksinnigens fuortkommen. At ik myn brea hie en ik koe mei Fryske dingen oan 'e gong, wie it mij wol goed.’
‘Al hat dat noait myn doel west, ik bin der earder útgongen, ein 1984, doe't ik 61 wurden wie. Der wie altyd al strideraasje yn de frisistyk en doe krigen je ek noch de iene fúzje en reorganisaasje nei de oare. Je makken hyltyd nije stúdzjeprogramma's en at dy klear wienen dan kaam der wer in oare koerts. Der wie niks mear oan.’
| |
De drompel te leech
Lyts Frisia neamt him sûnt 1982 ‘tydskrift foar Fryske striid en literatuer’. Slút dat gâns skriuwers út?
‘De Fryske skriuwers en de Beweging lykje faak twa dingen te wêzen dy't niks mei elkoar hawwe. Dat muoit mij. Lyts Frisia is fansels bliid mei elke skriuwer ek al is it gjin Bewegingsman, at er mar goed wurk levert. It hoege gjin Frysknasjonalisten te wêzen dy't literatuer bedriuwe - al soe dat moai wêze.’
| |
| |
‘Mei in man as Eppie Dam, in bêste jonge, soe foar mij gjin lân te besilen wêze, foaral wat syn taalgebrûk oanbelanget net. Ik wol net sizze dat hij der mar op los skriuwt, mar faak tink ik, wêrom moat dat no sa?’
Om it skreaune Frysk wat bij de minsken te hâlden.
‘It is safier hinne yn Fryslân at je in pinne tille kinne binne je ek Frysk skriuwer. De drompel is mij te leech.’
Is dy leger wurden, de lêste jierren?
‘Ja. Sjoch, de skriuwers fan foar de oarloch fizelen yn elk gefal har Frysk safolle mooglik op. Se wienen miskyn ek wol tagonkliker foar krityk as no. It is yn myn jonge tiid al begongen dat der sein waard fan “telkens” en “helemaal”. Dat skriuwe se no noch krekt net, mar in wurd as “lofts” moat der ynienen út; it is allegear “links” wat de klok slacht. Al ditsoarte fan dingen, ik kin der net bij.’
‘Ik joech yn Grins taalbehearsking. Dan begong ik mei te sizzen: Jim tinke fansels allegear dat jim poerbêst Frysk prate en skriuwe, mar jim moatte noch in hele bulte ôfleare en derbij leare. It is hast safier hinne dat se it Frysk as in frjemde taal leare moatte. At je alles goedkarre wat sein wurdt is it aansen fansels in patois.’
Dan moatte jo je faak ergerje.
‘Ja, dat doch ik ek. Dat went ek wol. Ik bin net tsjin elk hollânisme - de Halbertsma's brûkten yn 'e foarige ieu ek al hollânismen -, mar it bart fierste min dat goeie âlde wurden der wer yn komme. Nim no “heitelân”, dat is der wer ynbrocht, dat wie der net. As jo net mear fernije kinne út de taal sels wei, is it dien. Je moatte doare, dat is it.’
Bij jo ôfskied ha je yn de Universiteitskrante sein: ‘Voor mij mogen ze morgen alle academische opleidingen Fries opheffen in ruil voor één uur Friese TV per dag!.’ Dat is der yntusken. ‘It binne fan dy ekstreme útspraken fansels, mar der is wat fan wier. As je yn in ivoaren toer krûpe en it gewoane deistige besleur leit alheel yn Hollânske hannen dan is it gau oer mei it Frysk. Ik ha der wol spul om hân. Mar hoe graach at ik dy Ald- en Midfryske projekten en sa ek ha woe, it is no ien kear sa dat de jeugd opbrocht wurdt bij de televyzje, hoe spitich at dat miskyn ek is. Ik bin der bliid mei dat der no Fryske telvyzje is, al kinne wij dy hjir yn Súdhorn net krije’.
‘Ik soe ek graach wolle dat de kranten mear dogge. Se sizze altiten: ús lêzers wolle it net. No dan moatte je optheden ris sjen hoefolle Fryske advertinsjes der net yn steane fergelike bij sa'n tritich jier lyn. Dêr soenen se doch út ôfliede kinne dat se wat mear oandoarre moatte.’
| |
Fjochtsje tsjin de tiid
‘Hoefolle Fryske húshâldings binne der net dêr't de bern gjin Frysk leare? Ik ha in frou út Denemarken. Dy hat ús bern bûten Fryslân it Frysk leard. En omdat se fan it begjin ôf oan mei twa talen yn kontakt west ha, learden se der makliker noch in tredden bij; se kinne har ek wol rêde yn it Deensk.’
Jo binne gjin Grinslanner wurden?
‘Nee, dat wol sizze, ik bin mear Grinslanner as in protte Grinslanners. Ik ha lang in sticker op 'e
| |
| |
doar hân: Proat mar Grunnegers. Der is net ien yn Súdhorn dy't dat ek hat. It is optheden safier hinne dat ik Grinslanners praat en dat de Grinslanners Hollânsk tsjin mij prate. Dêr wurdt niks fan sein. Miskyn tinke se, hij is net wizer.’ Ha je noait werom wollen nei it Heitelân?
‘Ik soe noch wolris yn in plak as Boarn wenje wolle. Grou, dêr't ik opgroeid bin, wol ik net wer hinne. Dat is te folle ferinnewearre. Mar ik bin 73, wat sil ik noch?’
Jo binne no fjirtich jier Fries om utens. Hoe lang moat men yn Fryslân wenje om Fries te wurden? ‘Ik leau wol dat je fan in Fries easkje kinne dat er at er al net Frysk prate kin it yn ider gefal leart. Der binne ek in heel soad dy fiele har dan wol Fries mar binne fierder ferhollandere. Dêr ha wy sa'n bedroefd bytsje oan. Mei sokke minsken kinne je gjin slaggen slaan fansels, mar ik kin it net ferbiede dat se har Fries neame.’
‘Sjoch, al dy minsken dy't hjir no út it bûtenlân komme, dy kinne Nederlânsk steatsboarger wurde. Oké, mar lit in Sinees, in Surinamer en in Turk doch yn har wêzen. It is better dat se de taal wol kenne, mar se hoege har om mij gjin Nederlanner of Hollanner te neamen, lit stean fan Fries.’
Mar at se it al wolle soenen, dan kin dat?
‘Ja, dat leau ik wol. Dy doar moatte je iepen sette. It is net in kwestje fan: hij hat sokke moaie blauwe eagen en ljocht hier, dan is er Fries, en hat er brune eagen dan kin er it net wêze. Nee, dêr leau ik net oan.’
In ynterview mei jo yn Frysk en Frij krige sân jier lyn as kop: ‘Nederlânske steat past eutanasy ta op Friezen sûnder folksbesef’.
‘Genoside hie in better wurd west, want ik ha it idee dat wij der oan geane mei in soarte fan stille genoside. Der wurde gjin minsken deasketten, mar Ljouwert fret om him hinne. Dat is in sterk ferhollânske eilân yn Fryslân en at dat hyltyd wreidet, hâldt it allinnich mar yn dat it eilân grutter wurdt en it Fryske efterlân lytser. Jo kinne minsken deasjitte mar jo kinne se ek trochsingelje mei safolle minsken út Hollân wei dat it Frysk ferdwynt.’
Yn in petear mei Lolle Nauta ha je yn 1960 sein: ‘Ik kin 't idé net by my weikrije, dat sneuperij, skriftekennisse en wittenskip foar in hopen yn Fryslân in flecht bitsjutte út de konsekwinsjes fan aldendei, dêr't men as biweginsman foar komt te stean.’ Dat kin ek foar it redigearjen fan tydskiften jilde fansels. Wat is jim Fryske striid? ‘Och, miskyn is it net iens in flecht. In soad minsken ha aardichheid oan Fryske dingen, oan Frysk skriuwen, wylst wij miskyn mear each ha foar de basis dêr't it op pleats hawwe kin. Yn Lyts Frisia ferspriede wij ús ideeën dêroer. Ik ha no yn it lêste nûmer dat stik oer Brolsma, dat is net direkt “Fryske striid”.’
‘Wa't bij ús it fûlste is - en dat wurdt him net yn tank ôfnommen - dat is Bertus Postma. Dy pakt oan wat er oanpakke kin. Bygelyks it gewrimel yn 'e gemeenterieden at it om Fryske plaknammen giet: útstelle, útstelle. Hij skriuwt elkenien brieven. At der in klub is dy't in Hollânske deadsadvertinsje set foar in man dy't ochsa Frysk wie, dan krijt dy dat te hearren. Dy minsken binne dêr net bliid mei. At je it sa sjogge hat it faak allinnich mar negative resultaten. Mar it wurdt wol
| |
| |
konstatearre. De FNP soe mei al dy dingen wat dwaan kinne, mar dy ûntjouwe har ek heel oars as at wij yn it begjin tocht hienen.’
‘De frou en ik wienen hast bij de earste tsien leden destiids. Wij hienen net tocht dat it in soarte ETA wurde soe, mar in lyts bytsje dêrfan hie de FNP om mij wol ha mocht. Sa'n blêd as De Frijbûtser, ik smyt it eins dalik achter de klep fan de piano. Dêr is net folle yn dat mij boeit en dat muoit mij. Ik tink dat De Stim fan Fryslân yn syn gloarjejierren mei de artikels fan Eeltsje Boates Folkertsma gâns mear opboude. Sokke mannen binne krap wurden. Jan Bearn Singelsma besiket it no wol yn syn ienmansblêd, mar dy is ek oer de tachtich.’
‘Sokke gearkomsten as destiids mei Kneppelfreed [yn 1951] en letter mei De Lauwerssé moat ticht, ik wit net wat der barre moat yn Fryslân om soks wer foarelkoar te krijen. As je dêr mei grut wurden binne, dan kinne je wol neigean dat je no yn de jongerein wat teloarsteld binne. Literatuer is moai fansels, mar dêr allinne is foar Fryslân niks mei te winnen.’
‘It is miskien fjochtsjen tsjin de tiid. Wij binne altyd bliid dat der wer in nûmer fol is en at der bûten de redakteuren noch in pear binne dy't wat bijbringe. Wij besykje it mar troch te setten. It giet ús om 'e tekst, wij ha net folle printsjes en foto's. Ek gjin omslach, want dan sitte je wer mei de porto, dy slacht no omheech fan 1.40 nei 1.60; it komt fjouwer kear jiers. It is begongen as stinsele bledsje bij Tabe Beintema. Doe kaam it alle moannen út en wie it noch twa sinten porto. No betelje de ûngefear hûndertfyftich lêzers in tientsje jiers. Dat kin hast net út.’
‘Gerben Visser is no 86. Dy skriuwt net safolle mear, meast fersen, mar dêr sille wy it measte wol fan hân ha, tink ik. Wij besykje wolris om der jongeren yn te krijen, mar jonge jonge jonge.’ Jo folgje de literatuer noch wol?
‘It giet it meast fia de krante en ik kom geregeld op 'e Provinsjale Bibleteek en it FLMD en dan lês ik wolris wat. Ik bin bliid mei elk goed boek dat ferskynt, dat wol. Ik tink ek net dat je fan alle skriuwers easkje kinne dat se mei foaroan rinne at der wat te rêden is op in doarp of sawat hinne, nee.’
| |
Dan mar net
Jo hâlde je ek mei muzyk dwaande. Tsien jier lyn ha je yn eigen behear In bonte luchtballon útjûn, ‘eigen teksten en bewurkingen op bekende meldijen’.
‘Ja, ik ha wat evergreens oersetten. Ik bin mear in man fan songs as fan dat hele moderne spul.’ ‘Mei Joop Verbeke is yndertiid Dit folk útbrocht, in plaat mei Fryske lieten. No hat Verbeke dy kombo mei Elly May, in Ljouwerter famke. Kin dy gjin Frysk sjonge, haw ik oan Joop frege. Nee, dat mient se net dat se kin, seid er. Wat soe dat in opstjit wêze kinne. Mar dêr komt dus niks fan telâne.’
Ha je noait mominten hân fan: it wurdt him net en it sil him ek noait mear wurde?
‘Ik tink dat we dat allegear ha, op 'e tiid. Miskyn is it ek wol sa, mar it is safier hinne, ik soe doch net mear oars kinne en de boel derhinne smite. Dat wol ik ek net. Dan mar net. Je ha ek noch
| |
| |
fan dy kommunisten fan 'e âlde stimpel dy't noch mei fleur en faasje de Ynternasjonale sjonge, wylst se wol witte dat dy der net komt.’
‘Salang at Blauwe Fedde net komt sil it noch wol even trochgean. Wij hawwe gelokkich noch genôch abonnees om it betelje te kinnen. Ik ha wolris tsjin de mannen sein, al sille wy it sels betelje, wij sette troch.’
It Frysk as kultuertaal
Stavering is in wichtich ding, mar ûnwittend folle wichtiger is de noarm fan ús wurdskat. De Fryske biweging hat sterk west yn it meitsjen fan karbrieven, fan noch bettere karbrieven, fan ideale karbrieven, yn it bilizzen fan gearkomsten, kongressen en konferinsjes en yn it útstjûren fan kommuniké's en tillegrammen, yn it fol skriuwen fan tydskriften en yn kreauwerij ûnder elkoar.
As in part fan al dy energy bistege wie oan de kompletearring fan it Frysk as kultuertaal, dan hie de stoarm dy't der yn it tredde fearn fan ús ieu oer Fryslân waeid hat, ús net op sa'n nuodlike wize oer it mad komd.
(Teake Hoekema, ‘Oer de kwaliteit fan it Frysk’, Lyts Frisia, juny/augustus 1977.)
|
|
Auteursrechtelijk beschermd
