Trotwaer. Jaargang 28

[p. 77]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

At it mar dreech is

It moast even leare mar op Twadde Krystdei slagget it: myn earste faks de doar út. Nei in krityskmeilibjend lid fan de Frysk-kulturele mienskip. Keep faxing, wie it omgeande antwurd. En dat ha 'k dien, want dizze nije manier fan kommunisearjen hie my fuortdaliks yn 'e besnijing.

In faks ferstjoere docht men makliker as in brief skriuwe. It is wat ynformeler en direkter. Frijer ek, krekt as prate je mei-elkoar. En sa wist ik al gau dat myn faksfreon in wol ochsa ambivalinte relaasje mei de Fryske skriuwerij hie:

‘Ik haw om earlik te wêzen neat mei de Fryske literatuer. Allinnich Jan JB en Hylkje fyn ik prachtich. Beide binne fyn ik slim ûnderwurdearre. Dat komt fansels om't se beide mei de humor dwaande binne. Trinus mei dan ús grutte skriuwer wêze, mar ik wol net pinehasses fan syn nuvere stavering krije, dus lês ik syn boeken net (mear).
Wêr't it yn de Fryske literatuer op oankomt is: as't mar dreech is. Hoe dreger hoe better. In sjuery kin Hylkje, dy't yn Fryslân ûnfergelykber is, fansels net in priis jaan. Selde ferhaal foar Jan JB, mar dy syn oeuvre is net sa grut. Oe, wat binne we allegearre serieus.
En net te ferjitten de kinnesinne fansels. Dy is der ek yn Amsterdam, mar ik tink sa faak: wat ha dy minsken allegearre in grutte bek. Ik sjoch (en lês) mei stomme ferbazing (echtwier) hoe selsfersekerd in soad Fryske skriuwers en keunstners oer harsels prate en skriuwe...’

Tsja, oergeunst, selsoerskatting en deadlike earnst, it is wier dat (ek) Fryske skriuwers dêr net frij fan binne. En dochs mei ik graach yn harren fermidden ferkeare. Yn Koartehimmen, op literêre jûnen, op de gearkomsten fan it Skriuwersboun. De sfear is meast noflik mar noait sûnder irony en stimulearjende stikelichheden.

Der is hope

En sa woe it mar net slagje om ta gelegenheid fan it fiifde en lêste Skriuwersmiel de krityske kanttekeningen bij it ôfrûne jier te meitsjen, dêr't Henk te Biesebeek foar Omrop Fryslan om frege hie. Dêr wie 1995 my literêr-kultureel sjoen eins te moai foar.

It jier ommers fan Salut au Monde, fan Fryslân en de wrâld. It jier fan de opera Rixt, fan it teaterspektakel Abe! en fan de grutte tentoanstelling oer it Fryske lânskip. It jier ek dat de Fryske literatuer ûnder oanfiering fan Tsjêbbe Hettinga manifester as ea de provinsjegrinzen oer gong.

1995 wie ek it jier fan de neipine fan de Spiegel van de Friese Poëzie. In boppeslag, dizze twatalige blomlêzing. Mar net foar de dichters dy't de seleksje net hellen. Guon fielden har sa yn 'e sek naaid dat se gjin gelegenheid foarbij gean lieten om de gearstallers fan de bondel leech te lizzen. Op syn minst ien skriuwer is al safier hinne dat er syn literêre identiteit foar it grutste part

[p. 78]

ûntlient oan it feit dat hy nèt yn de Spiegel stiet.

Hichte- en djiptepunten dus. Ek bij de takenning fan de Gysbert Japixcpriis oan Trinus Riemersma. Guon kollega's mei in priislik oeuvre koenen der mar min oer dat se troch de like ûnôfhinklike as ienriedige sjuery noch even yn 'e wachtkeamer set waarden.

Publisearre waard der yn '95 om raak. Yn har letterkundich oersjoch foar it jierboek De Vrije Fries, dat noch ferskine moat, komt Tineke Steenmeijer op in totaal fan 114 Frysktalige boekpublikaasjes; 19 mear as yn '94 en 27 mear as yn '93. In stiging fan goed tritich persint yn twa jier. In lyts wûnder.

No ja, Tineke is Fries genôch om dat fuortdaliks te relativearjen: ‘Fansels is it hege tal fan 114 flatteard, dêr binne de 13 Ljochtmoanneboekjes fan de jubilearjende KU by en mar leafst 12 werútjeften fan âlder en soms ek al fan resint wurk.’ - Krekt as soe dat slim wêze: klassike en oare herdrukken...

Bliid is Steenmeijer wol mei ‘seis debutearjende auteurs fan fiksjoneel Frysk proaza: Sjoerd Bottema, Anne Koopmans, Jacobus Knol, Klaas Jansma en it duo Jarich Hoekstra en Harke Bremer’. Se seit der net bij dat it stik foar stik fjirtichplussers binne. En dêr skine guon saakkundigen wolris wekker fan te lizzen: it mankearret de Fryske skriuwerij oan jong talint. Krekt as soe dat oait oars west ha. Oan nij jong talint is ommers periodyk in struktureel tekoart. Dêrom wie it ek sa'n ferademing om te hearren hoe lakonyk at twa fan dy jonge talinten sels op dit ‘probleem’ reagearren:

‘It is in hele maklike hâlding’, sei Albertina Soepboer yn jannewaarje op it iepen poadium yn Grins. ‘Dat wurdt altiten sein, dat der te min jong talint is. Dat moatst relativearje.’ Lolkje Hoekstra wie sa mooglik noch realistysker: ‘Der is in frij lege drompel om dingen drukt te krijen. Minsken dy't âlder binne as fjirtich publiseare sels ek net altiten kwaliteit. It is dan ek wat maklik om te sizzen: minsken moatte ûnder har tritichste mar geweldige boeken publiseare; dat ha se sels ek net dien.’

Unsin dus, dat gepraat oer de jeugd dy't it sitte lit. Wa't goed is, komt wol, ek al is it op middelbere leeftyd.

It nije jier wie trouwens noch mar amper begûn of dêr lei al in gloednij tydskrift: De blauwe Fedde - sechstjin siden tsjok, helendal folskreaun troch jongeren, dy't fuort al de grutte literêre tema's fan leafde, lok en lijen en de dea te pakken ha. In moanneblêd, is it doel. En yndied wie nûmer twa der ein febrewaarje al. (‘Wolle jo lid wurde fan De Blauwe Fedde dan kostet jo dat 18 gûne it jier of 9 gûne it heal jier. Belangstellenden kinne dit bedrach plus portokosten oermeitsje op girorekkening 1227989, t.n.f. Meindert Talma, Barmaheerd 92, 9737 MK Grins.’)

Nij libben yn de Fryske literatuer. Yn de útjouwerij is it al net oars. Mids febrewaarje stie it berteberjocht fan Noard Trije yn 'e krante, in nije útjouwerij fan twa âldere hearen yn Warkum. En dat wylst har foarich jier ek al trije nije útjouwers oppenearren. It byld dat de boekeproduksje yn hannen wêze soe fan twa-trije grutte útjouwers is achterhelle, want ek yn eigen behear wurde

[p. 79]

frijwat boeken, boekjes en benammen dichtbondels op 'e merk brocht.

Oant safier de produksje fan Fryske boeken. Hoe sit it mei de konsumpsje? Mei it keapjen, lienen en lêzen? Nimmen dy't it krekt wit.

Utliensifers binne der helendal net. Sûnt de útliening yn de iepenbiere bibleteken automatisearre is, wurdt it Frysk nammentlik net mear apart registrearre. It wachtsjen is op in nij automatisearingssysteem.

Oer de ferkeap is - einlings - wat mear bekend. Ut resint ûndersyk yn opdracht fan It Fryske Boek docht bliken dat likernôch 63 persint fan de Fryske boeken fia de boekhannel ferkocht wurdt en ‘mar’ sa'n fyftjin persint fia de Sutelaksje. En dat is in sûn teken (dêroer in oare kear mear).

Tanksij Taal yn Fryslân op 'e nij besjoen, it nijste Akademy-ûndersyk, witte wy no ek dat it tal minsken dat Frysk lêze kin frij stabyl is. Dat bringt my op 'e taal sels. Sit dêr wat beweging yn? Komme der nije wurden bij? Dy fraach ha 'k oan it Taalburo fan de Frysk Akademy foarlein - nei oanlieding fan in stik yn NRC Handelsblad oer de ‘debuutwoorden’ fan foarich jier. Wol sa'n tachtich, fan brilbroei, brengparkje en cyberhijger oant flexwerker, flippo, geurstok, inbelpunt en klapstoelwerker.

Dêr hie taalman Rienk de Haan wol oan. Fan him krige ik in papierke mei tweintich wurden. Net allegear like nij en orizjineel: stojikse, ûnthâld (foar kompjûtergeheugen), greidewinkel, mandeguod (shareware), sêftguod (software), wenfermidden (leefmilieu), laadboerd (pallet), glûpwei (sluipweg), rolplanke (skateboard). Heel aktueel wienen begjin dit jier wol: wynwek, iissjirurch, donoriis en iistransplantaasje.

Mar miskien binne sokke nijfoarmen yn wêzen wol gjin ferriking fan de taal. Ik koe teminsten wol meifiele mei it rayonhaad dat sei: ‘Iistransplantaasje? Wij ha gewoan wat skossen yn it wek goaid.’ Mei oare wurden: it Frysk moat bliuwe, mar je moatte net oerdriuwe. En benammen net te pessimistysk wêze oer de skriuwers en harren produksje.

Vitaliteitsangst

De fyftjinde Alvestêdetocht-dy't-krekt-nettrochgong wie net allinnich foer foar taalkundigen, ek antropologen, sosjaal-psychologen en oare skôgers fan it minsklik hâlden en dragen krigen har gerak.

Friezen hebben geen kijk op vriezen lei waarman Harry Otten op moandei 12 febrewaarje oan de lêzers fan NRC Handelsblad út: ‘Het vroor dat het kraakte en toch kwam er geen Elfstedentocht. De organisatie heeft niet genoeg gebruik gemaakt van meteorologische kennis en is veel te voorzichtig geweest.’

S. Montag (alias Henk Hofland) wie it yn deselde krante abslút net mei him iens: ‘Het seizoen is in de eerste plaats de winter van de heer Kroes, de man die nee zegt. Wie in deze tijd is nog in staat op zo'n manier geen krimp te geven, weerstand te blijven bieden tegen het dringen en beuken van het televisiepopulisme? Politici, kunstenaars, wetenschappers, journalisten, allemaal waren ze allang door de knieën gegaan. Ik zou niet graag de post ontvangen die de heer Kroes van-

[p. 80]

daag en morgen uit zijn bus moet halen.’

Om mar te swijen fan de telefoantsjes dy't hy krige. Dat fan Harmen Roeland bygelyks, dy't Kroes op 'e man ôf frege: ‘Wanneer neemt u nu ontslag als voorzitter?’ Mar ja, dizze ferslachjouwer fielde him dan ek yn mear as ien opsicht slachtoffer fan it net trochgean fan it feest. Hij wie it ommers dy't oan it NOS-Journaal it nijs trochjoech dat de rayonhaden tongersdeitejûn 1 febrewaarje fergaderje soenen. - In canard, him yn in Ljouwerter bar ynstutsen troch in pear autochtoane krantelju.

Krityk op Kroes en syn mannen koe ik yn dy koartsige dagen mar min ferneare en al helendal net at dy fan om utens kaam. Sjauvinisme? Grif, mar der is mear. Dat waard my dúdlik út Bastiaan Bommeljé syn diskusjebijdrage Dooi heeft ons gered van ijshysterie.

De tocht der tochten is neffens dizze dwerse histoarikus útgroeid ta ‘de obsessie van randstedelijke kantoorklerken, veertigers met vitaliteitsangsten, en journalisten die zich opwerpen als vertolkers van de laagste instincten van het volk’. Reden genôch om noait wer in Alvestêdetocht te hâlden. Net de iennige reden trouwens, Bommeljé jout noch njoggen arguminten. Trije dêrfan moatte even sitearre wurde:

4. De Elfstedentocht - althans de herinnering eraan - is een vaderlandse mythe, een deel van het collectieve erfgoed, een nationale lieu de mémoire. [-] Er is in ons land al weinig eerbied voor monumenten, maar het zou waarschijnlijk onverdraaglijk zijn ook de Elfstdentocht in een wolk van frituurlucht te zien opgaan.
5. Fryslân behoort tot de regio's met de hoogste werkloosheid en de laagste investeringen van ons land. De kortstondige massale aandacht voor de provincie tijdens vorstperiodes heeft een onmiskenbare neerbuigende en bijna koloniale ondertoon. Goh, wat schattig, hoe de inboorlingen in de weer zijn met ijszagen, windschermen en ijsmeesters - om voor ons de tocht mogelijk te maken.
10. De Elfstedentocht is een klassiek geval van Ablenkung, afleiding van de werkelijke levensproblemen, van de sociale tegenstellingen en van de maatschappelijke twistpunten. [-] Buiten brandt de wereld, maar binnen is het knus klunen geblazen. [-] Zo bezien is de Elfstdentocht een soft drug. Gelukkig dooit het.
(NRC Handelsblad 12/2/96)

Sa besjoen hie it dus net moaier rinne kinnen as diskear: krekt net trochgean. Mei as kostlike tajefte op freed de njoggende febrewaarje, de dei dat it kinnen hiè, in gearsit fan it Alvestêdebestjoer mei de rayonhaden yn de studio fan Omrop Fryslân. Om ûnder lieding fan Eelke Lok de hichte- en djiptepunten fan de ôfrûne wiken noch ris troch te nimmen. Iepenhertich en mei humor, hilarysk en meinimmend. Moaier en effektiver hie it net kinnen.

Demasqué fan in politika

Fan de stress-bestindige ploech fan Kroes hie Twadde Keamerlid Johanneke Liemburg noch heel wat opstekke kinnen. Dy stapt fuort net wer yn in bestjoer, hat se rûnom buorkundich makke. En dat is de skuld fan it Frysk Festival. En fan har eigen Partij van de Arbeid. En fan de Provin-

[p. 81]

sje. Dy woenen it tekoart fan Abe! (f 534.645) nammentlik net oansuverje en no giet Liemburg har Stichting fallyt.

Hoe lulk at de âld-deputearre har ek makke, de mearderheid fan de Fryske Steaten seach der gjin heil yn om noch mear jild yn it Abe!-gat te stoarten; f 269.000 wie har genôch.

In ôfdijer foar de flamboyante sosjaal-demokrate. Dy moast it no ha fan it CDA, dat mei it útstel kaam om it Frysk Festival it tekoart (op termyn) betelje te litten. It Festivalbestjoer gong dêr lykwols net yn mei. Omdat it om provinsjaal jild giet en ek omdat Abe! him yn in earder stadium finansjeel en bestjoerlik alheel losmakke hat fan it Festival. Om dêrnei ûnder lieding fan Johanneke Liemburg en op oanstean fan Tryater-direkteur Hans Wasmer (te) grutte risiko's te nimmen.

It artistike sukses naam it Abe!-bestjoer mar al te graach foar syn rekken, de finansjele neiklap hat it wat mear muoite mei. Dat is te begripen. Mar om dan sa wyld om je hinne te slaan en te roppen dat je je ‘freeslik’ yn 'e steek litten fiele, is it oare uterste.

Sa'n demasqué hie Liemburg harsels better besparje kinnen. Foaral ek om't it bestjoer fan it Frysk Festival, dat sels mei in gat fan f 195.600 siet, sadwaande lekker yn 'e lijte it treurige neispul fan it mismanagement bij it prestizjeuze Abe!-projekt folgje koe.

Regaad yn hjeldagen

Mear as de helte fan de Nederlanners hat gjin idee wêr't it bij it Peaskefeest om draait, sa die út in opinyûndersyk (werris) bliken. Lit stean dat se weet hawwe fan de kristlike betsjutting fan Pinkster en Himelfeart. Dochs woenen twa fan de trije lju dy't ûnderfrege waarden, dizze ferplichte frije dagen net kwyt. Ek net at der in ‘knipkaart’ mei betelle en frij op te nimmen snipperdagen foar yn 't plak kaam.

Dat sil mei de reden west ha dat fan it sympatike gebaar dat de Ried fan Tsjerken yn dit stik fan saken makke, neat mear fernommen is. Dy stelde in goed jier lyn nammentlik foar om in kristlike hjeldei te skrassen en te ferfangen troch in islamityske feestdei.

Spitich dat it net fierder kommen is as in suggestje en dat der - troch it pearse kabinet - gjin regaad makke is yn de tizeboel fan frije dagen. Want sis no sels, al dy hjeldagen sa ticht op inoar, dat moat dochs oars en better - toleranter, oekumenysker, multikultureler - kinne.

Yn ien muoite soe dan ek 5 maaie promovearje kinne ta offisjele feestdei. (Om it wat oersichtlik te hâlden wurdt 30 april fansels ek skrast; de koaningin kin wol werom nei har eigen jierdei, 31 jannewaarje, of by need nei dy fan har beppe, 31 augustus).