Trotwaer. Jaargang 27

[p. 237]

Wêrom lêst de Fries net mear Frysk
Eppie Dam
Moatte we foar it antwurd by de Fryske skriuwers wêze?

De redaksje hat my frege om in bydrage te leverjen oan har rubryk ‘Wêrom lêst de Fries net mear Frysk?’ No griist it my net samar oan om in miening op papier te setten, mar miskyn hie it better west en gun yn dit gefal de ear oan de Fries dy't net mear Frysk lêst. Ik ha ommers deselde handicap as myn foargongers, Liuwe Westra, Pieter Breuker en Durk Hibma: ik lês noch Frysk. Ik kin hjir wol kommentaar jaan op har stikken, en ek sels noch wat ideeën fentilearje, mar it is úteinlik oan de Fries dy't net mear Frysk lêst om út te meitsjen wat ús bespegelingen wurdich binne.

Toe dan mar. Wêrom lêst de Fries net mear Frysk? Moatte we foar it antwurd op dy fraach by de Fryske skriuwers wêze? It artikel fan Liuwe Westra sprekt my yn dy sin oan, dat er omtinken freget foar ‘de wierheid fan taal’ yn 'e literatuer. Dat omtinken is der neffens him te min - by de skriuwers likegoed as by de kritisi. Westra hat gelyk as er seit dat ‘taal net samar in ûnderdiel fan in literêr produkt’ is, mar krekt beskiedend is foar de kwaliteit fan dat produkt. Yn Westra syn wurden: ‘Min mar al literêr taalbrûken bestiet net.’ Lykwols, de konklúzje dy't er dêrnei oan syn stelling ferbynt, doocht net. Westra baait nammentlik moedwillich it moeras fan Standertfrysk en Taalnoarm yn - krekt as soe it by in literêr produkt benammen om soksoarte foarmen fan taalwierheid gean.

Literêr taalgebrûk is taalgebrûk dat twingt en betsjoent, mei oare wurden: de lêzer yn 'e besnijing krijt - hy kin der net omhinne. Sok taalgebrûk hoecht Standert en Noarm net út te sluten, mar it is der noait oan oerlevere. Literêr taalgebrûk hat sa syn eigen wetten. Westra syn opfetting dat de Fries gjin Frysk mear lêst omdat de taal fan de skriuwers net Frysk genôch is, moat dan ek fersmiten wurde. It kin bêst sa wêze dat Fryske skriuwers net twingend en betsjoenend genôch skriuwe, mar dan ha we it oer wat oars. Oer alle boegen geef Frysk taalgebrûk is noch gjin garânsje foar in goed literêr produkt.

It foarbyld dat Westra neamt om syn gelyk te bewizen, pakt krekt oarsom út. Westra fynt dat Tsjitze de Jong yn syn boek Pizza's

[p. 238]

en boeremoes by it beskriuwen fan in frijsêne, foar de titten fan 'e faam it wurd ‘tipeltsjes’ brûke moatten hie yn pleats fan it wurd ‘oerkes’. Better hie Westra syn ûngelyk net bewize kind. Fan alle wurden dy't yn dit ferbân brûkt wurde kinne, is ‘tipeltsjes’ wol it beroerdste, en ‘oerkes’ no krekt it bêste. Boartsje mei de oerkes fan in faam - leaver en sachter is der net. Spitich dat we der yn it Frysk gjin wurd foar ha - it is ‘ontroerend’. Wêrom skriuwt dy De Jong net mear?

Yn syn bydrage oan dizze rubryk hat Pieter Breuker der mei rjocht op wiisd dat Westra syn ‘dogend taalgebrûk’ likefolle lêzers ôfstjitte kin as dat it mooglik oanlûke sil. Persoanlik ha ik it idee dat it mear lêzers ôfstjit, mar dat kin ik net bewize. Yn alle gefallen lit Breuker sjen, mear doel te hawwen oer literêre taalwierheden as dat Westra docht.

It stik fan Durk Hibma kin ik it net mei lykfine. Hibma is fan betinken dat wy as Fryske skriftgelearden inoar net ‘erflik yn 'e bek hingje’ en ‘mei fenige kritiken bestoke’ moatte. Ik fyn, dat moatte wy krekt al. Neat is funester foar de Fryske literatuer as inoar - ûnder it mom fan kollegialiteit - nei de mûle prate, neat deadliker as kritiken skriuwe dy't oars net dogge as ús lytse literêre gelyk bewize. Breuker seit: de kwaliteit fan de Fryske literatuer is ‘trochinoarhinne rekkene matichjes’. Foar safier't dat wier is, moat it - hoe pynlik ek - synjalearre wurde. Oft dat ek kwaliteitsferheegjend wurket, is fers twa (ik tink fan al), mar de basishâlding fan de kritikus kin net oars as kritys wêze. Altyd.

Hibma syn opmerking dat Fryske skriuwers (kursivearring fan my, ED) ‘harren ris wat mear dwaande hâlde moatte mei it tagonklik meitsjen fan harren wurk foar in grutter publyk’, hat my steurd. Elke skriuwer moat skriuwe wat er skriuwe moat. Dat klinkt dramatiser as dat it is. Ik fyn ek dat in skriuwer foar de lêzer oer de plicht hat om de dingen dy't er te sizzen hat, sa helder mooglik te sizzen. Mar de lêzer kin in skriuwer noait ferplichtsje om dingen te sizzen dy't er net sizze wol, ek al soene se noch sa noflik wêze om te hearren. Alles mei in skriuwer dwaan, mar net him oars foardwaan as er is; dêr komme - yn it persoanlike likegoed as yn it literêre - ûngelokken fan.

Oft er him Wynstra skriuwt of De Roos, in skriuwer moat skriuwe wat er skriuwe moat - dat is in útgongspunt. As dat wurk opsmyt dat tagonklik is foar in grut publyk, is dat moai meinommen; as it wurk opsmyt dêr't it grut publyk net waarm foar rint, wol dat net sizze dat de skriuwer him dêrom feroarje moat. De Reade Bwarre fan Trinus Riemersma is in magistraal boek, mar it hat no net de aldermeaste keapers krige (500 yn trije jier). Fryslân boppe fan Anne Koopmans is in boek mei minder alluere, mar it wie bin-

[p. 239]

nen it jier al útferkocht (oplaach: 1000 eksimplaren). Hat Koopmans him no better ward as Riemersma? Fryske boeken dy't in heech literêr peil ha en tagelyk in grut publyk oansprekke, moatte we mei in lampke sykje (De fûke fan Rink van der Velde, De smearlappen fan Anne Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma binne resinte(!) foarbylden). Mar binne oare boeken dêrom ta weismiten keard?

Ik draai om 'e hite brij hinne. Wêrom lêst de Fries net mear Frysk? Gelokkich kuollet de brânende fraach noch wat ôf troch de blaas fan Breuker. Hy stelt yn alle nochterens fêst: ‘De ferkeapsifers fan de sutelaksje geane noch hieltiten omheech, ek foar literatuer.’ Ik ken dy sifers net út 'e holle, mar ik ha de lêste trije jier al by de finales fan 'e Sutelaksje west. En ik wit noch skoan dat Durk Hibma, dêr op 'e boppeseal yn Drachten - gâns opteiner en optimistiser as dat er no yn Trotwaer is - melding makke fan ‘wer in nij record’. It koe allegear net op, dat wy allegear gau nei hûs ta om in boek te skriuwen. Ik wit wol, dy records wurde útdrukt yn jildbedraggen baseard op ferkeapresultaten, en boeken wurde djoerder, mar dan noch spylje we maklik lyk. Of soe Trotwaer bedoeld ha: Wêrom lêst de Fries net mear Frysk?

Ik ha al wer gjin sifers, mar it is dúdlik dat der op 't heden mear Fryske boeken ferskine as tweintich, tritich jier lyn. Miskyn wurde fan 'e boeken no, trochinoarhinne minder eksimplaren ferkocht as fan 'e boeken doe, mar it giet by de fraach wêrom 't de Fries net mear Frysk lêst útsoarte om it totaal fan ferkochte (en útliende) eksimplaren. De útkomst soe noch wolris ferrassend wêze kinne - wa wit hat de Fries noch noait safolle Frysk lêzen as yn dizze tiid. No, is dat net moai? Utjouwer Goaitsen van der Vliet hat dêr sa syn eigen opfetting oer. Hy beweart al jierren dat de merk oerfuorre wurdt; der ferskine sa'n soad Fryske boeken dat de lêzer it amper noch behappe kin.

Binne we der no? Nee, it is in feit dat fan ferse- en ferhalebondels minder eksimplaren ferkocht wurde as foarhinne. Dat sil yndie net losstean fan it grutte oanbod, mar it hat leau'k ek te krijen mei it karakter fan it lêzerspublyk. De kearen dat ik yn Drachten en Ljouwert ûnder de seiltsjes fan It Fryske Boek stien ha, is my opfallen dat der benammen twa leeftydskategoryen binne dy't Fryske boeken oantuge: 1) bern fan ûnder de tolve (dat wol sizze: memmen en beppes slane de titels yn) en 2) folwoeksenen fan boppe de fyftich. Dêrtusken gappet in kleau fan fjirtich jier.

Ik ha it idee dat it Fryske lêzerspublyk net meigroeid is mei de ‘moderne’ Fryske literatuer. It publyk stiet stil, of nee - it falt yn nostalgy werom op âlde tiden. Wylst de Frys-

[p. 240]

ke skriuwers har literatuer al lang út 'e agrarise klaai lutsen ha, hâlde de lêzers langst nei de âlderwetse boereroman. De skriuwer kin de wrâld noch sa grut ha wolle, de lêzer klinkt 'm troch syn keapgedrach likehurd wer yn. It Frysk-eigen is foar him noch hieltyd keppele oan fee en blommen, kikkerts en keallen, doarpsdokters en skroaren. As der gjin nije rimen en teltsjes mear skreaun wurde, sil de lêzer der wol foar soargje dat de âlde - mar dan al mei haadletters fansels - der noch altyd mei geane. De tsiende útjefte, yn 1993, fan it libbenswurk fan de Halbertsma's - oplaach 3000 eksimplaren - wie nei in healjier útferkocht.

It publyk is sljocht nei in oersichtlike wrâld, lykas bygelyks de wrâld fan de Kameleon. No ek te krijen yn it Frysk, dat de moderne Fryske berneliteratuer hat der in konkurrint by - dêr't it op 'e foarhân dreech tsjin konkurrearjen is. Nee, gjin probleem fan meitsje, mar waget de lêsbefoardering hjir tsjin de smaakfersmoarging op? Salút au Monde! ropt de keunst. Salút, o monde! seit it folk.

It folk, ja. Slim humoristys wie de opmerking dy't Piter Boersma, op in literêre jûn yn Ljouwert, makke oer syn eigen skriuwerskip: ‘Ik bin in folksskriuwer - allinnich, it folk wit it noch net.’ Slim humoristys, mei de klam op ‘slim’. Ik ha Boersma - ús modernste proazaskriuwer fan dit momint - yn oar ferbân ‘in skriuwer foar skriuwers’ neamd. Dêr stean ik noch hieltyd achter, mar ik heakje der no by wize fan nuânse oan ta: dat Boersma net in folksskriuwer is, leit 'm net allinnich oan syn wurk mar ek oan it publyk. De skriuwer stiet tichter by it folk as it folk by him.

Ik wol my der net te maklik fan ôfmeitsje. Dêrom stel ik mysels in kritise fraach. Wêrom krige in moderne, kontroversjele en fan ‘skok-effekten’ en ‘ôfstjittende ferfrjemding’ (Klaes Dykstra) stiif steande roman as Fabryk likegoed safolle lêzers? Ien, want dat komt altyd earst: it boek is goed skreaun. Twa, want dêr kin it net sûnder: it boek is earlik. Trije, en dan wurdt it in oar ferhaal: it boek is ferskynd yn 1964.

Ik bin der wis fan dat, soe Riemersma syn Fabryk yn 1995 publisearre ha (mar dat hie net wierskynlik west, want in goeie skriuwer publisearret syn masterwurken meastal op it goeie momint), it boek minder sukses hân hie as dat it no hân hat. Ik leau dat it Fryske lêzerspublyk yn 1964 - doe't we behalve skynhillige húskes ek noch idealen hiene (nammentlik om der tsjinoan te skoppen) - ûntfankliker wie foar baanbrekkend wurk as dat it yn 1995 is. We kinne der lang en breed oer prate, mar we libje hjoed de dei yn Nederlân (en dus yn Fryslân) yn in kloatetiid. Sels de Beierse Dútsers en de Flaamse Belgen binne ús foarbystutsen as it giet om

[p. 241]

maatskippijkrityk en ferset tsjin 'e dommekrachten fan 'e macht. It Frânse wyntsje is ús like hillich as de trije wiken moai waar en lange dagen yn Bretagne, en dan lêze we fansels in smout en smûk fakânsjeboekje - net te dik, net te dreech. Literatuer soe ús ek ris pleagje kinne. Begryp my goed - ik pleitsje net foar nije Fabriken (hoewol, kwa kwaliteit), ik besykje allinnich de smoffele hâlding fan it grut publyk te sketsen.

It grut publyk hat der altyd west, hear ik ien sizzen. Dat is wier, en dêr is ek neat op tsjin, mar it grut publyk wurdt grutter. De fêste ploech minsken dy't idee hat by moderne Fryske literatuer krimpt alle jierren yn. Skriuwers en útjouwers binne dêr skuld mei oan (te folle draakjes fan boeken seagen it ljocht), mar de rol fan 'e lêzer kin net útpoetst wurde. Syn hâlding is feroare, en feroaret noch hieltyd. Wylst literatuer per definysje freget om in ûndernimmende geast, ha hiele kudden potinsjele lêzers har geandewei in attitude fan passiviteit en gemaksucht oanmetten. Dy't noch net alhiel blasee binne, krije noch wolris in boek yn hannen, mar it lêzen mei fral net te folle muoite kostje. It is it slach ‘literatuerleafhawwer’ dat it ferrekt om Riemersma yn syn eigen stavering te lêzen. Bedoarn troch ûndertiteling.

Skriuwers en útjouwers moatte der om tinke dat se it publyk net te folle nei de eagen sjogge. Yn it literêr bedriuw bliuwt de lêzer in serieus te nimmen faktor, mar de lêzer is net baas. Sa'n tendins soe op 'en doer de deastek foar de literatuer betsjutte. Lêzers ha soms nuvere knopen oan 'e jas; se kinne tige iensidich en ûnearlik wêze yn har keapgedrach. Net dat ik se dalik ûnderskatte wol. Sa ha se der goed oan dien en túgje manmachtich de poëzijbondels Under seefûgels/De kust en Vreemde kusten/Frjemde kusten fan Tsjêbbe Hettinga oan. Mar wêrom dan net like massaal achter Under it twangjok en It swurd út 'e stien fan Piter Boersma oandrave? Goed, Boersma draacht sa moai net foar (fandêr ek gjin CD), mar syn fersen binne minstens fan itselde nivo as dy fan Hettinga. Jan Wybenga is ien fan ús wichtichste moderne dichters, mar De Oare útjouwerij rekket syn bondels oan 'e strjitstiennen net kwyt. Swietroken & kopersblazers fan Tine Bethlehem - in moaie autentike bondel, mar literêr sjoen fan in oar kaliber - waarden op 'e dei fan ferskinen al sechtich eksimplaren fan ferkocht; fan Wybenga syn Grien en koaningsblau yn twa jier tiid net mear as fjirtich. Krimineel, wêr prate we eins noch oer? Soe men it skriuwen der net oan jaan?

It is te hoopjen dat moderne Fryske skriuwers har idealen net ferlieze. Se moatte trochgean mei it meitsjen fan moderne Fryske boeken, eigentiids en eigensinnich, ûnôfhinklik fan publike smaak en keapkultuer. It is net ferbean om boeken te meitsjen dy't

[p. 242]

omraak ferkeapje, mar in opdracht is it likemin. De opdracht fan in skriuwer is dat er trou bliuwt oan himsels en syn ideeën - dêr't ik sa'n ûnderskied om meitsje. Omlizzen gean foar de Fries dy't kenlik net mear Frysk lêst, moat foar in skriuwer wol it lêste wêze.

Ik ha yn 'e Ljouwerter Krante fan 26 maaie 1995 raar guod spuid oer Trotwaer 95-2. Dat is my net ûntkommen. Trotwaer 95-2 is in belabberd nûmer, mar dat is it slimste net (der ha wol mear belabberde nûmers west). It slimste is dat Trotwaer 95-2 tsjûget fan in redaksjonele dwaling. Alles wat bining en belutsenens mei de literatuer útmakket, wurdt yn dit nûmer oerhinne wâde. Gean mar nei: berneboekeskriuwers moatte wiis wêze mei de sulveren spjelde fan de Berneboekesjuery (binne se ek) en net jammerje oer gebrek oan belangstelling fan de offisjele literêre krityk; it boekewikegeskink fan Piter Boersma wurdt hifke neffens lêsbefoarderjende noarmen, yn pleats fan neffens literêre; skriuwers moatte moaie boeken skriuwe en foaral net hottefylje.

Trotwaer 95-2 hat my in rare smaak yn 'e mûle jûn. De teneur fan it nûmer is - en de iene bydrage sterket de oare fuort - dat Fryske skriuwers oanskowe moatte by de smaak fan it grut publyk. Wa't sa sêd wurde kin, my bêst, mar meie der ek oare taffeltsjes wêze? Der binne skriuwers yn soarten, lit se der yn soarten bliuwe. Itselde jildt foar tydskriften.

Hoewol't ik net twifelje oan 'e oprjochte bedoelings fan de redaksje, freegje ik my ôf oft in diskusje oer de (ûnder)stelling dat it tal Friezen dat Frysk lêst, tebekrint, fierd wurde moat yn in literêr tydskrift. De fraach stelle is har ûntkennend beântwurdzje. Likegoed as dat in skriuwer trou bliuwe moat oan syn ideeën, moat in literêr tydskrift dat oan harres. As literêre tydskriften in út syn aard wei net maklik te ferkeapjen produkt as de literatuer al yn 'e kiif stelle, wêr bliuwe we dan? Wat in literêr tydskrift dwaan moat, is: 1) literatuer publisearje, en 2) romte jaan foar krityk op publisearre literatuer. Dy krityk mei en moat der net om lige, mar it is altyd wol krityk dy't útgiet fan in literêr prinsipe, en net fan in populêr en/of kommersjeel.

Hat in skriuwer dan hielendal neat mei it publyk te skaften? Jawiswol. As it goed is, kin er by elk nij wurk de lêzer rjocht yn 'e eagen sjen en sizze: ‘Lêzer, hjir is myn nije boek - ik ha der alles oan dien om der in goed boek fan te meitsjen, kwa konsistinsje fan ideeën, kwa deechlikheid fan struktuer, kwa helderheid fan taal.’ Mear kin fan in skriuwer net frege wurde. Dêrom: ferantwurdliker foar de Fryske literatuer hoecht er him ek net te fielen - lit stean foar de ferkeapsifers fan syn wurk. Goed, it publyk bliuwt baas yn eigen ponge, mar de skriuwer baas yn eigen boek. Wa soe it oars ha wolle?