Trotwaer. Jaargang 27

[p. 214]

Jetske Bilker
Smout praat

Oer: Anne Koopmans, Fryslân boppe humoristyske ferhalen
Friese Pers Boekerij, Ljouwert, 1995. 142 siden.

‘Hjir wurdt de stro net om in aai bedoarn’ is it motto fan dit boek en de boarne is de Leugenbank fan Grou. Dat is de spiker op syn kop. De ferhalen fan Anne Koopmans moatte it hawwe fan 'e styl en net fan 'e komposysje of fan de plot.

Op 'e achterflap jout de útjouwer de lêzer (keaper) it befel: ‘En jo lêzer moatte stikemwei hieltyd faker laitsje om de komyske en absurde mar altyd krûdige ferhalen fan dizze nije Fryske skriuwer.’

Koopmans is in smoute prater, dus dêr sil dat krûdige wol opslaan. Syn frysk taalgebrûk is geef en hy hat der weet fan hoe't er in sitewaasje beskriuwe moat. Sa sketst er yn it earste ferhaal ‘sûker’ in ûntefreden klant yn in winkel. Werkenber, as lêzer stiet men ek yn dy winkel.

Der binne in soad moetings yn 'e ferhalen en dan komt dy werkenberens goed ta syn rjocht. Der wurde aardich wat petearen beskreaun. In foarbyld:

‘Sil ik der mar even bysitten gean?’

‘Wolja, wêrom net’ sei ik.

Dit is it begjin fan in moeting yn it twadde ferhaal. Wat der yntusken bart, wurdt ek ferteld:

‘Ik skikte in eintsje op sadat er der by koe. Hy liet him neist my op 'e bank sakje, naam de pet ôf, helle mei de oare hân in hagelwite bûsdoek út 'e bûse en begûn dêrmei oer in dikke reade streep op 'e foarholle te feien. Sa ferrint it ferhaal stadich, de fertelde tiid giet likehurd as de lêzer lêst en dat is geskikt foar it ynfoege droege kommentaar fan 'e ferteller:

‘Doe waard it stil neist my. Ik seach fansiden en miende te sjen dat er bot nei siet te tinken oer in nij ûnderwerp dêr't wy it miskien noch even oer ha koenen.’ (s. 12). Yn mear ferhalen as yn dit foarbyld is de ferteller inkeld in oanharker fan frjemde foarfallen fan 'e minsken dy't er moetet. Sa hat de man fan hjirboppe in liuw as húsdier. Dat is grappich en dat effekt wurdt wat fersterke troch de gedachten fan 'e ferteller. Yn oare ferhalen is de ferteller wol oer himsels op 'e tekst. Yn ‘sûnenssoarch’ bygelyks. Doe't ik dat lies wie ik al wurch wurden fan it smout praat as kommentaar, want it wie

[p. 215]

it njoggende ferhaal en dy toan fan Koopmans hâldt mar oan en dan wurdt it op it lêst eameljen:

‘It fleantúch gie nei Kreta. Ik dus ek. Wat ik dêr krekt moast, wist ik net. Ik hie dêr gjin boadskip en ek gjin famylje of sa. Gewoan even sjen, tink’ (s. 97). De styl fan Koopmans, it eamelige ge-â.h., bepaalt de sfear fan dizze ferhalebunde dêr't de ferteller âldmannich en krimmenearjend syn fisy jout. Ik moast stikemwei hieltyd minder laitsje.

It docht allegear hiel fryskeigen oan, der komt in fryske sfear op jin ta. Dy sfearbepalend styl is bin ik bang ien fan 'e redenen dat dizze ferhalen sa oanslagge en de bundel al syn twadde printinge meimakke hat.

Mar de oproppen fryske sfear leit net allinnich oan de styl en moai frysk as stúsjekoarden en net rjocht halich. Troch de konservative ûndertoan krijt dit proaza wat heimatliteratuerachtichs. Ut de measte ferhalen krijt men de boadskip: doch mar gewoan, dan dochst gek genôch. It gesundes Volksempfinden slacht foar master op:

Want fragen nei de sin fan it libben falle neffens my ûnder de kategory ûnferstannige fragen. Fragen dy't mear oproppe as oplosse en dy't men as it heal kin mar better út 'e wei gean kin, of oars oerlitte oan lju dy't der foar trochleard ha. (s. 78)

of

Neitinken wie syn wurk. Auke wie nammentlik útfynder. Net dat al dat neitinken oant no ta in soad opsmiten hie. In útkearing, dat wie alles. Yn syn gefal neamde Auke dat trouwens net in útkearing mar in subsydzje en eins siet Auke dêr deis subsidiearre nei de eksters te sjen’ (s. 25).

en

‘Yn alle gefallen, elk die syn bêst en besocht wer syn eigen harsens te brûken. Guon wisten net iens mear dat se dy hienen (...) Froulju dy't jierrenlang subsidiearre sitten hienen te praten oer de “enge plekken” yn Ljouwert, koe men no by nacht en ûntiid oantreffe yn it Rengerspark (...).’ (s. 34)

Oer it ginneraal is der sprake fan nostalgy. Feral it ferhaal dêr't Fryslân as provinsje losweakke wurdt fan de rest fan it lân en alle âlde noarmen en wearden wer yn eare hersteld wurde sprekt ûnwennigens út nei eartiids. Sa'n toan wurdt yn Fryslân heech oanslein en dy fyn ik ek werom yn it wurk fan ús meast populêre skriuwers. Dy toan heart faaks by it proaza yn in minderheidstaal.

De ferhalen binne foar it grutste part anekdoates dy't rjochtút ferteld binne. It niisneamde ‘sûnenssoarch’ is gjin ferhaal, mar in ferslach fan in reis nei Kreta. As in ferhaal boppe it nivo fan in moai ferteld ferhaal útkomt is de komposysje ienfâldich,

[p. 216]

lykas by ‘mearke’, dat wat in ‘never ending story is en it titelferhaal ‘Fryslân boppe’. De hanneling fan dat ferhaal bestiet út it autonoom wurden fan Fryslân. It begjint mei in jonkje dat kening wurdt, mar dy docht der eins net sa folle ta, dy beneamt allinne mar wat lju op wichtige bestjoersposten en giet oan 'e ein fan it ferhaal dea. Wa 't aardichheid hat oan it fiksjonalisearjen fan ús eigen Fryske wrâldsje (Wiegel, Eelke Lok en Hindrik van der Meer komme as persoanaazjes foar) komt yn dit ferhaal aardich oan syn taks. Yn it ferhaal ‘Tafal’ sitte yngrediïnten fan in plot. De ferteller komt in frou twa kear foarby: it ramt is dat dy frou net wit oft se al of net yn it tafal leauwe moat. Se fertelt dêr in passend ferhaal oer tafal by en dàt ferhaal biedt mooglikheden foar in goede plot. Mar der wurdt fierder neat mei dien. De ein fan it ferhaal stiet yn it ramt fan de ferteller dy't wer allinne is en syn (noch net earder yn it ferhaal neamde buorfrou) yn 'e bus nei hûs treft.

‘Se giet neist my sitten, bedobbet my heal ûnder de plestik pûden en laket glunder myn kant út. “As hie 't sa wêze moatten,” seit se.’ Ein ferhaal. It tafal is der mei de earen byslepe en sa'n goedkeap ein hellet it ferhaal yn ien kear nei ûnderen.

It bêste ferhaal is it lêste, ‘Hjerstkat’. Nettsjinsteande de earste alinea fol klysjees oer keunst is it better omdat der in net al te simpel gegeven útwurke wurdt: de ferteller wol in skilderij fan ien hawwe om thús tsjinoan te praten. Hy hâldt fan realistyske skilderkeunst, mar syn probleem is dat in skilderij in momint-opname is fan eat út 'e wurklikheid. De apel op it skilderij bliuwt geef wylst de apel sels ferrottet. Mar in echte realistyske skilder sil syn probleem oplosse. Dy skilderet syn pake, sadat er dêr thús tsjinoan prate kin en om it byld fan de pake folslein te meitsjen moat de ‘ik’ fan alles oer pake oan de skilder fertelle. As it portret klear is, steane ek al de ferhalen der op ien of oare manier byskildere. It pakt ferkeard út, want de wurklikheid wie wat pake oanbelanget net sa moai en pake wie ek net sa wei fan de ‘ik’ as de ‘ik’ wol hawwe woe. Dit is net in oerflakkich ferhaal, men moat deroer neitinke, de titel is net simpel mar jout in oanwizing oer de betsjutting en it is orizjineel útwurke, al docht it my al yn 'e fierte tinken oan The picture of Dorian Gray fan Oscar Wilde.

No't Anne Koopmans ienkear syn namme yn Fryslân fêstige hat as goedferkeapjende skriuwer, moat er him wat my oanbelanget mar gau talizze op ferhalen as ‘Hjerstkat’. Syn Grouster Leugenbank-styl mei de dêrby hearrende hús-, tún- en keukenfilosofy kin er farre litte. Dan wurdt it proses fan it Frysk as literatuertaal nei in taal dy't allinnich noch mar foar de nuchtere folkshumor brûkt wurde sil, miskien noch even opkeard.