Trotwaer. Jaargang 27

[p. 189]

Albertina Soepboer
Kronyk fan de Poëzij

Oer: Tsjêbbe Hettinga, Vreemde kusten. Frjemde kusten. en De foardrachten (CD), Utjowerij Frysk en Frij, Ljouwert, yn gearwurking mei Uitgeverij Atlas Amsterdam / Antwerpen, 1995, Henk van der Veer, deagewoandea, Eigen behear, De Hommerts, 1994 en Eppie Dam, De hûnsdagen, Utjowerij Fryslân, Ljouwert, 1994.

It lûd fan Tsjêbbe Hettinga.

Lang ferlyn waard poëzij net skreaun, mar foardroegen. Poëzij waard net ferspraat troch bondels, mar mûnling. Fersen gienen fan generaasje op generaasje oer en libben sa fierder. Yn ús tweintichste ieu is poëzij beheind rekke ta in boek. Minsken skriuwe en lêze fersen. Poëzij is in saak fan de holle wurden, net fan it lûd fan de mûle.

Dichters binne foar it grutste part skriuwers wurden. Se wurkje mei ferskillende lagen yn har fersen, metafoaren en noch mear sokke saken. It summum fan de tweintichste ieu is yn dat opsicht it saneamde poëtikaal nivo fan in fers. Sokke fersen geane oer it skriuwen fan fersen sels. Dêr is op himsels neat ferkeard mei, mar in dichter moat him sels altiten wer yn 'e rekken bringe dat er ûnderdiel foarmet fan in tradysje dêr't begripen net it heechste is. Oars is er neat oars as in droege yntellektueel en dy hawwe wy al safolle.

De twatalige bondel fan Tsjêbbe Hettinga Vreemde kusten. Frjemde kusten mei de CD De foardrachten derby is in prachtich idee yn dizze tiid dat bondels en de kritiken op dy bondels wichtiger binne as it foarlêzen en it harkjen nei poëzij. By Tsjêbbe Hettinga is it harkjen in geniet. Syn lange fersen binne ferhalen op harsels en jo hoege net alles te begripen om it fers te folgjen. Hy fertelt in ferhaal yn fersfoarm. Dat is fansels al sa âld as Homerus sels en miskien dat it dêrom ek sa goed wurket. Ek syn bylden roppe in soad emoasjes op.

Mar it is ek de stim fan Hettinga sels dy't der foar soarget dat it harkjen nei syn poëzij in ûnderfining op himsels wurdt. Syn stim is hiel ynkringend, mar ek de wize wêrop 't er de wurden útsprekt is hiel apart. Soms brekt er wurden en sinnen op frjemde plakken ôf sadat der in nije betsjutting ûntstiet.

[p. 190]

Hettinga wit net allinnich goed hoe't er poëzij skriuwe moat, mar ek hoe't er dy foarlêze moat. Hy is beslist gjin droege yntellektueel of in dichter lykas Franny in dichter út de tweintichste ieu beskriuwt yn it prachtige ferhaal Franny and Zooey fan J.D. Salinger: ‘I mean that they're not real poets. They're just people that write poems that get published and anthologized all over the place, but they're not poets.’

It idee om in twatalige bondel mei in CD út te jaan is neffens my in goed idee. Hettinga skriuwt moaie fersen dy't it fertsjinje om ek bûten de grinzen fan Fryslân lêzen te wurden. De CD stipet de Fryske tekst dy't foar in soad Hollanners dochs wol wat abrakadabra is. Miskien dat de Friezen har no ek in kear oer har minderweardichheidkompleks én har ‘splendid isolation’ hinne sette kinne. Fryslân hat in tal dichters fan goed nivo dy't wat mear omtinken wol fertsjinje. Dat wie ek wol te merken oan de reaksjes op de Spiegel van de Friese Poëzie.

Dus wêrom soene wy ús beheine moatte ta Fryslân? Neffens my moatte de grinzen iepen. Sa lang at dichters yn it Frysk skriuwen bliuwe en it Frysk foar harren de haadsaak bliuwt, giet it Frysk der ek net dea fan. Foar de takomst fan de Fryske literatuer dy't der no net echt florissant útsjocht, is it miskien ek in oplossing. It gebiet dêr't de poëzij ferspraat wurdt, wurdt grutter en dat is foar skriuwer, publyk en útjouwer ynteressant. It lûd fan Hettinga soe in moai begjin wêze kinne.

It ûngewoane fan deagewoandea fan Henk van der Veer

Deagewoandea is in bondeltsje fan sawat tsien fersen dy't geane oer de dea fan in heit en in mem. Oant safier liket it allegearre nochal gewoan, mar in trochsnee bondeltsje is it net en dat komt troch de foarm. De bondel bestiet út in tal swarte siden dy't beskreaun binne mei in grize pinne en dy't tusken twa houten plankjes plakt binne. It sjocht der prachtich út en dat is ek de reden tink ik dat de fersen oansprekke. Op himsels binne de fersen net echt wat nijs, mar troch de dúdlike niget dêr't de bondel mei makke is en troch it feit dat der goed neitocht is oer de foarmjouwing krijt dit bondeltsje hiel wat aparts. Foar eltsenien dy't graach wat gewoans lêst yn ûngewoane foarm is dit in oanwinst. En no mar hoopje dat it net te gau wer útferkocht is.

De poëtyske hûnsdagen fan Eppie Dam.

Doe't ik noch in lyts famke wie, hearde ik de útdrukking ‘hûnsdagen’ foar de earste

[p. 191]

kear by ús pake en beppe. Ik fûn it in frjemde útdrukking, want ik tocht fansels dat it oer hûnen gie. It gie oer de perioade yn 'e simmer fan 19 july oant 18 augustus kaam ik letter achter. It fers ‘De hûnsdagen’ (s.11) giet oer it fak fan skriuwer. Hy fergeliket de skriuwer mei oare keunstners en hat eins net safolle goeie wurden oer foar skriuwers: ‘Soest dy net ferskuorre / om sa'n bleek gebeart / fan sinlik skriuwende fingers?’ (s.12) De hûnsdagen binne de dagen fan de skriuwer dy't neat foarstelt.

Dat tema fan de skriuwer dy't bespotlik makke wurdt, komt yn in hiel soad fersen wer werom. Eppie Dam relativearret de dichter hieltiten wer op 'e nij, mar dat wjerhâldt him der net fan om in tal prachtige fersen te skriuwen. It twadde fers yn de bondel hjit ‘Dampich is de nacht’ en soe him ôfspylje kinne yn dy hûnsdagen:

Moarn sil ik myn waansin dekodearje
en myn typmasine mei de gek beslaan
as ik dizze nacht besward ha
en werombrocht ta in helder eagenblik

in fers mei krekt deselde klearrichhyd
as fan in stjer dy't út 'e gaos berne is. (s.6)

Hjir is in ‘echte’ dichter oan it wurd, mar in pear siden fierderop moat dy dichter al wer om himsels gnize:

Freedtejûn. De jonges boartsje ivichhydsje op it gers
wylst ik myn tiid ferdoch mei wer in pessimistys fers (s.9)

Hichtepunt fan de bondel is wol de syklus dy't oer Enumatil giet, it doarp dêr't de dichter as jonkje útfanhûze by Ome Jan en Tante Sien. Ek yn de fersen oer Enumatil hat er it wer oer de ûnmooglikheid om dat gefoel en dy tiid hielendal werom te heljen. Hy besiket it wol: ‘Stompsinnich, sis ik by mysels, / in mûne mei sa'n kop, ien wjuk / as in slach yn 'e loft. / Mar ûndertusken.’ (s.26). Nettsjinsteande it ‘mar ûndertusken’ gefoel, konstatearret de dichter oan 'e ein fan 'e syklus dochs wer: ‘Sûnder wat / fan wat ik ienris hie, stean ik hjir by / alles wat ik kwyt bin, stil.’ (s.31) Yn it part oer Enumatil stiet ek it moaiste fers út 'e bondel:

Ik wit noch dat ik acht wie doe
en net gelokkich. Stikjes
fan 'e feekoeken gnaude,
mei de tonge oer de slikstien raspe.
In ko woe ik wêze: in jaar
as de see, in sykheljend liif
dat grommele en dampte. Ik sloech
de earmen om de sekken hinne,
as woe ik folheid befiemje
dy't ik net befiemje koe.
Noch hieltyd net befiemje kin. (s.27)

[p. 192]

Der binne twa fersen yn 'e bondel dêr't ik de sin net fan begryp. Se geane oer Tiny Mulder en binne, eufemistysk sein, net sa aardich. No hoege minsken en ek dichters fansels net altiten aardich tsjin inoar te dwaan, mar is in dichtbondel it plak om sa mei modder te smiten?

Der is ek noch in hiel skift mei fersen oer Fryske fuotballers. Ik wit net goed wat ik der fan sizze moat, want ik ha yn fuotbaljen noait wat oars sjoen as twaentweintich manlju dy't har twa kear trije kertier drok meitsje oer ien bal. Dus sil ik my ek net bekroadzje om fersen oer fuotbaljen en lit ik dat graach oan in oar oer dy't mear kennis fan saken hat.

De lêste fjouwer fersen geane ek wer oer it dichterskip. Hieltiten wer relativearret Eppie Dam it skriuwen en yn it lêste fers slachtet er syn wurden! Wat yn it earste kûplet noch geve taal is: ‘Ik bin de slachter fan myn wurden, / lûk dit fers de franjes fan 'e hûd. / Ik strûp it libben. Mei myn swurden / de betsjutting skiedend fan it lûd.’ (s.46), sjocht er yn it tredde kûplet sa út:

Ik: bindeslachter Fon. Mynwurden!
Look, dit! Fez, de franjes fan 'e hoed.
X-troep. It libben mei 'm yn swurden?
Debet. Sjutting, Skied end Fan. Ut-lûd.

In apart dichter dy't in lêste fers yn syn bondel slachtet. Uteinlik kin er dus gjin posysje ynnimme tusken de ûnmooglikheid fan it dichtsjen en syn relativearjen fan dy ûnmooglikheid. Hy bliuwt, lykas alle dichters, hinne en wer swalkjen tusken de wurden en de wurklikheid. Dat is miskien net sa orizjineel, de oplossing om syn fersen dan mar te slachtsjen yn it lêste fers is dat wol. It sil my benije oft Eppie Dam trochslachtet of dat er wer in nije bondel skriuwt en wat er dêr dan yn skriuwt. Want wat bliuwt der oer foar de dichter dy't syn wurden fermoardet? Ik soe it net witte, mar ik bin benijd.