Trotwaer. Jaargang 27
(1995)– [tijdschrift] Trotwaer–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 167]
| |||||
Sjoerd Bottema
|
| Vanaf de toren waaide de Hollandse driekleur. | De Fryske flagge wappere fleurich oan 'e spits fan 'e toer. |
| (De schippers van de Kameleon) | (De skippers fan de Kameleon) |
It raast fansels oan de protters dat dit tydskrift, dat de lêste jierren noait in wurd bestege hat oan de Fryske berneliteratuer, no ynienen wol oandacht hat foar de earste de beste Fryske pulpsearje foar bern. Literêre kritisy dy't gjin berneboeken lêze, fertsjinje in wâd ûnder de kont, skriuwt Eppie Dam (LC,26-5), en in moanne isolear mei it wurk fan Akky, Baukje, Berber, Mindert en Willem. Nei dy wâd fan Eppie ha ik my fuortdaliks isolearre mei it lêste wurk fan Akky. De schippers van de Kameleon, yn it Frysk oerset troch Akky van der Veer. Utjûn mei stipe fan de Provinsje Fryslân.
Ek dat raast oan de protters: skoander subsydzjejild weismiten oan populêre pulp. Sa't Eppie Dam al sei: ‘... wy kulturele, literêre Friezen knibbelje allinnich foar it Grutte Publyk.’ Dus moatte de drompels omleech. Dus lûke wy de subzydzje oan De Strikel yn en skowe dy troch nei de F-side. Dus subsidearje wy de Fryske Kameleon.
Wy sakje mei ús hiele Fryske skriuwerij yn in dikke, taaie drek.
(Eppie Dam)
Dat sjochst hielendal ferkeard, Eppie. Niks taaie drek. Krekt oarsom: lekker, licht en luchtich - dêr giet it om. En feral leechdrompelich. Taalbefoardering hyt dat.
De drompels moatte omleech. Ek dy fan - it swier subsidearre - Trotwaer. En dêrom dus dit leechdrompelich stikje oer de Fryske Kameleonsearje. Ta befoardering fan ús taal, ta behâld fan ús subsydzje.
In himsels respektearjend literêr tydskrift skriuwt net oer sokke rommel, hear ik Eppie Dam al sizzen. En Sietse de Vries seit it him grif nei. No ja, literêr... Dat kin men fan Trotwaer de lêste tiid eins net mear sizze, neffens guon literatuerbazen (Eppie Dam) en setbaaskes (Sietse de Vries). Ik doar dan ek amper oan dit besprek te begjinnen. Wat sil Eppie der fan sizze? Of Sietse? Sietse, ik beloof dy dat ik noch ris wat skriuwe sil oer Eppie. Eppie, ik beloof dy dat yn it folgjende nûmer of ien fan de folgjende nûmers of takom jier of nei myn pensjoen yn Trotwaer in stik komt oer it wurk fan Baukje, Berber, Mindert of Willem.
De sleutel van het succes
De Kameleon. 61 dieltsjes. 12.5 miljoen ferkochte eksimplaren. En dochs binne der ek noch minsken dy't der wol fan skite en spuie kinne.
Aldfrinzige lektuer, fan kaft ta kaft benearjend...
(Eppie Dam)
En sa is it. Al dy 61 dieltsjes ha oars neat te bieden as hieltyd mear fan itselde. Mei harren selsboude boat, in ôftanke opdrukker mei de motor út 'e sloopauto fan de dokter, belibje de soantsjes fan de doarpssmid alle fakânsjes wer in aventoer op 'e mar by it doarp. En alle fakânsjes op 'e nij is der wer frjemdfolk dat wille hat om dy lompe bak. Mar elke lêzer wit it: de Kameleon is de sterkste en snelste boat fan hiel Nederlân. Geregeld krije de jonges in medalje foar harren goede wurken: it fangen fan boeven en it rêden fan drinkelingen. Mar it bliuwe fansels kweajonges.
‘Het is maar goed dat ze voor al hun kwajongensstreken geen medailles hebben gekregen,’ vond moeder, ‘want dan had de hele kamer inmiddels al vol gehangen.’ (1)
Pulp. Lêsfoer. Elke djipgong ûntbrekt finaal. De boekjes hingje fan de stereotypen oan inoar. Kees Dykstra, soan fan de mûnder fan 'e Woudaap, is altyd en ivich wer deselde fretsek en Gerben Zonderland, de boerefeint, is yn elk dieltsje goed foar in stikmannich grappen en practical jokes. En altyd wer is der in rike, mar gjirrige of minskeskouwe âlde man dy't ta ynkear komt en syn earme soan of omkesizzerke in slompe jild neilit. Dat hinderet allegear neat, gjinien dy't dat slim fynt - op dy pear resinsinten fan berneliteratuer en Eppie Dam nei dan - want dat is it feest der herkenning, dêr giet it krekt om, dat makket foar it grutte publyk, oft it no bern binne of folwoeksenen, it lêzen ta in plesier. Wat smakeleazer de programma's, wat heger de kijkcijfers. Mei boeken is it net oars.
De Kameleon hat dus súkses. Ek yn 1995. Benammen yn Fryslân. De Fryske oersettingen, fjouwer dieltsjes, fleane ta de winkels út. Nije dieltsjes steane al op steapel om oerset te wurden. Utjouwerij Bornmeer kin der noch jierren mei foarút.
Marherne, Terherne
Yn Terherne koe de flagge op 'e toer. Se hawwe dêr de slach fan Grou wûn en meie har tenei Kameleondoarp neame. Dat Terherne it ienige en echte Kameleondoarp is, dêroer litte de Fryske oersettingen ek amper twifel bestean. It doarp hjit dêr Marherne, en it is dúdlik wêr't dat nei ferwiist. Net nei Grou yn alle gefallen.
Grutsk dat se dêr binne, yn Terherne! Toeristen kinne dêr no mei in pream dy't opdrukt wurdt troch in replika fan de Kameleon in rûnfeart meitsje. En der binne plannen om even bûten it doarp in mûne te bouwen, krekt sa'n ien as yn de boeken en mei deselde namme: de Woudaap. Parys
hat Disney, Terherne hat de Kameleon. Eppie Dam sil - lykas elk woltinkend minske mei men hoopje - Terherne tenei mije as de pest. Net dat it wat jout. Dy toeristen komme dochs wol. Tusken de souvenirs fine se dan in single CD-tsje fan Jaap Louwes, dy't mei triennen yn 'e eagen en in brok yn 'e kiel de aventoeren besjongt fan dy twa rakkerts mei in gouden hert, Sytse en Hylke Klinkhamer.
Alde tiden, modern times
Jaap Louwes komt der earlik foar út. Hy wie in fan. As Jaap dat samar yn it iepenbier doart te sizzen, wat sis ik, hy sjongt it fan 'e dakken - wêrom ik dan net. Dus dêrom, it hege wurd moat der út, meie de Hear en Eppie Dam it my ferjaan: ik ha my as jonkje alderkostlikst fermakke mei de aventoeren fan de Klinkhammerkes. It wie dan ek hielendal net mei tsjinsin dat ik my foar dit besprek sette ta it lêzen fan de Fryske Kameleons. Mar dat foel raar ôf. Myn goede smaak hat my ferpest. En der is ûndertusken hiel wat feroare.
‘Lusten jullie een stukje worst?’
Natuurlijk lustten zij dat. Die gezonde knapen lustten alles, zij waren niet voor niets zo stevig gebouwd. (3)
Dy goede âlde tiid. Lusten jullie een stukje worst. Kom dêr no ris om.
‘As jim net foar de televyzje sitte dan sitte jim wol achter de kompjûter,’ fersuchte mem. (3)
Nee, it is no allegear lang net mear wat it west hat. Lang sa fleurich ek net mear.
De jongens gierden van het lachen.
De twilling seach ek om en lake mei. (1)
‘Het werkt geweldig,’ zei Sietse en dan lachten de beide deugnieten tot de tranen hen over de wangen liepen.
‘It wurket,’ gniisde Sytse. (3)
Destiids makke vader Klinkhamer gauris in grapke.
‘Hé jongens!’ zei Klinkhamer, ‘geen ruzie maken bij het vechten!’
Lachend om dat gezegde van vader hielden ze op. (3)
Doe hold de man him noch by syn smidderij, waard er net pleage troch ienige weet fan wat der fierder yn 'e wrâld omgong en koe
er noch gewoan sûne wille ha - om dy deftige stedsjers bygelyks:
‘Dat is interessant,’ vond Cor.
‘Wat zeg je?’ vroeg Klinkhamer.
‘Interessant,’ herhaalde Cor.
‘O, je tante?’ lachte Klinkhamer.
Hielke schoot eveneens in de lach.
Cor keek hen verwonderd aan. Hij begreep niet dat ze hem uitlachten omdat hij zulke deftige woorden gebruikte. (1)
No hat er de pleatslike VVV der as twadde tûke by, wit er sels fierstente folle en kin er yn syn stress alhiel net mear laitsje om de brike útspraken fan syn soan.
‘VVV Marherne, mei Klinkhamer. Goeiemiddei, menear. Ja, Marherne hat de beskikking oer in moaie hotelakkomodaasje. Wat seinen jo? Der is ien hotel.’
Nei dit petear frege Sytse: ‘Wat is in hotelakkomsje?’
‘Sorry?’
‘Wat heit krekt sei, hotelakkomsje of sokssawat. Wat is dat?’
‘Oh, do bedoelst hotelakkomodaasje,’ sei Klinkhamer. ‘Sis, do wolst my dochs net fertelle datst dat net witst? Wat leare jim hjoeddedei feitlik noch op skoalle?’ (2)
Wat waard der oars wat ôflake. Meastal hie dy humor te krijen mei wetter. Dat der ien yn it wetter foel of wietspuite waard. De jonges koene dêr gjin genôch fan krije.
De jongens proestten het uit van het lachen, toen zij mijnheer Kemper tot zijn middel in het water zagen staan. (3)
Noch folle leuker wie it as der ien yn 'e stront sakke.
Even zwaaide hij nog wild met zijn armen door de lucht, maar viel vervolgens achterover in de mest. De jongens gierden van het lachen. (1)
En hielendal om je de bûsen by út te skuorren wiene de grappen fan boerefeint Gerben Zonderland.
‘Wel,’ legde Gerben uit, ‘als het de bedoeling was geweest, dat de mens moest roken, zou hij zeker een schoorsteen op zijn hoofd hebben!’ (3)
‘Ik geloof er niets van,’ zei Sietse. ‘Wie met een hamer slaat kan zich altijd een tik op de vingers geven!’
‘En ik zeg je, dat het met mijn uitvinding nooit meer gebeurt,’ zei Gerben. Ik heb daarvoor een heel eenvoudige oplossing!’
‘En die is?’ vroeg Hielke nieuwsgierig. ‘Hou in het vervolg de hamer met beide handen vast,’ zei Gerben lachend. (4)
‘Zo, slome duikelaars!’ zei Gerben. ‘Weten jullie nu nog niet hoe je een koe moet melken? Je pakt de staart en pompt die op en neer en de melk stroomt in de emmer!’ (4)
Bytiden wie dizze grappemakker ek net te beroerd en sprek in wiis wurd. Bygelyks as it oer famylje fan my gie:
‘Bottema heeft er weer een verdienste bij,’ zei hij, ‘je vraagt je weleens af, waar hij van leeft, maar nu komt er een jongen bij hem in huis en die betaalt kostgeld. Op die manier hoeft Bottema nooit te werken!’
‘Bottema schijnt niet te kunnen werken,’ zei Klinkhamer.
‘En ik dacht dat hij rijk was,’ zei Sietse, ‘dat hij rentenierde.’
‘Af en toe keurt de controlerende dokter hem goed. En dan gaat hij twee weken werken om dan weer thuis te blijven. Hij beweert dan dat hij pijn in de rug heeft. Dat heb ik ook weleens, maar het gaat vanzelf weer over. Ik geloof dat Bottema iedereen voor de gek houdt. Hij is liever lui dan moe!’ beweerde Gerben. (3)
Of oer myn kollega's:
‘Schoolmeester? Dat is het mooiste baantje wat er is,’ zei Gerben. ‘Je hoeft maar korte dagen te werken en krijgt hele lange vakanties.’ (4)
In folksheld, dy't sei wêr't it op stie, dy't de spiker op 'e kop sloech, dy't noait in boek lies en dy't noch gjin weet hie fan sokken as Eppie Dam en Sietse de Vries:
Ynienen stie der in lange man mei in grut burd yn 'e doar. Hy seach de smidderij yn.
‘Goemiddei,’ sei de ûnbekende. ‘Dam is de namme.’
‘Goemiddei,’ sei Klinkhamer, dy't ik him ek foarstelde. ‘Kin ik wat foar jo dwaan?’
‘Kenne jo my net?’
‘Ik kin jo sa op 't earste gesicht net thúsbringe.’
‘Dam. Eppie Dam.’
‘Ja, dat seinen jo al, mar...’ Klinkha
mer tocht nei. ‘Nee, ik leau net dat wy inoar al ris troffen ha.’
‘Dat kloppet,’ sei de man, ‘mar jo kenne myn boeken dochs wol?’
‘Jo boeken?’
‘Wouter en de 24-trui,’ sei er mei klam. ‘Achlum Nobusco. Spinaazje mei spikers. Dy boeken ken dochs elkenien!’ ‘Noch noait fan heard,’ merkte Gerben op. (3)
Paradise lost
Wêr binne se bleaun, dy kostlike grappen, dy juwieltsjes fan folkswiisheid? Foetsy. Wei. Foar in grut part alteast. Skrast!
Ja, wa't De skippers fan de Kameleon lêst, dy geane de eagen wreed iepen. Ha, de Kameleon, tinkt men earst noch even. Lekker. Jamjam. Nostalgia. Paradise revisited. Paradise regained. Al daliks op 'e earste side falt men lykwols yn in flitsende dialooch dy't jin alhiel net fertroud foarkomt. Boppedat hat de sekularisaasje taslein: de Klinkhamers geane sneins net iens mear nei tsjerke. En de buorlju ek net. En sa is der mear dat opfalt as je neist inoar de Fryske en de Nederlânske edysje lêze fan Schippers van de Kameleon, it earste diel fan in lange súksesrige, dy't no al 46 jier rint. Dy ferskillen ha te krijen mei it taalgebrûk, (dingen út) it deistige libben, de tsjinstelling tusken doarp en stêd en it rollepatroan man/frou, âlders/bern. De oarspronklike Kameleonboeken begûnen op al dy punten sa stadichoan slim âlderwetsk te wurden. Dêrom is in begjin makke mei de ‘hertaling’ fan de Kameleonsearje. Tsien dieltsjes binne ûndertusken ‘hertaald’. Trije fan de fjouwer Fryske Kameleonboeken binne oerset neffens dy modernisearre ferzjes. Foar it earste diel, Skippers fan de Kameleon, koe by de oersetting gjin gebrûk makke wurde fan sa'n ‘hertaalde’ ferzje. Dat diel is dus twa yn ien: ‘hertaling’ en oersetting.
Modern taalgebrûk
It taalgebrûk yn de oarspronklike edysjes is âldfrinzich, houterich en lang net frij fan steurende flaters:
Sommige hadden muziek aan boord, wat vrolijk over het water klonk. (1)
Yn de moderne en dus ek de Fryske ferzjes sit minder beskriuwing en gâns mear - en gâns libbener - dialooch. De wurdkar is neffens de moade fan de tiid. Hielendal okee dus. Te gek bytiden:
‘Okee!’ lake Sytse. (1)
‘Te gek!’ fûn Cor. (1)
‘Forget it,’ fûn Hylke. (4)
Soms giet dy moade de Fryske oersetter ynienen te fier:
Shit, dacht Jochem. (2)Ga naar eind1
Ferrek, tocht Jochem. (2)
Wêrom't Hylke wol forget it sizze mei en Jochem net shit, is my lykwols in riedsel.
Moderne (ûn)gemakken
Sytse en Hylke drage gijn overal mear, mar ha in spikerbroek en in t-shirt oan. De klompen ha se ferruile foar sportskuon. Se drinke gjin ‘karnemelk’ mear of ‘limonade’, mar kola. Mar de grutste metamorfoaze hat Cor ûndergongen, it jonkje út 'e stêd, dat by de buorlju útfanhûzet:
Cor droeg heel nette kleren, glimmende schoenen, een keurige broek en had een blauw geruit jasje aan. Zijn haar was strak in een scheiding gekamd.
Yn de doariepening fan de smidderij stie in jonge, dy't in wyt T-shirt oan hie dêr't de yslike kop fan in soarte fan romtemeunster op ôfbylde wie. De eagen stiene op stâltsjes en út de gnizende bek sipele in tin strieltsje bloed. Mei grutte, flamjende letters ferkundige it meunster: ‘I Love You’. (1)
Op 'e mar binne neist motorboaten en sylboaten ek wetterskyers en planksilers. Hast alles wat der oan moderne gemakken te krijen is, komt men yn de nije edysjes tsjin: in triedleaze telefoan, in CD-spiler, in spultsjecomputer, in draagbere tv en in kontener om al dy rotsoai yn te donderjen as der in skroefke los sit. Ek de moderne ûngemakken ûntkomt men net oan:
‘Alles is al regele,’ glimke Ypma. ‘Ik ha op advys fan Geart in swingende diskjockey kontraktearre.’ (4)
Fryslân boppe
Yn de âlde edysjes wurdt gauris ynspile op de tsjinstelling doarp (earlik, ienfâldich en ferstannich) en stêd (dom, eigenwiis en net te fertrouwen). Yn de - noch net ‘hertaalde’ - Nederlânske edysje fan it earste diel sjocht it ûnnoazele stedsjonkje Cor him de eagen út 'e kop en stelt er in domme fraach, yn de Fryske oersetting set dyselde Cor it boerefolkje achtleas en fyntsjes te plak:
Vol verbazing zag Cor hoe de smid
de spijkers zomaar in de paarde- ‘Doet hem dat geen pijn?’ vroeg hij.
‘Ynteressant’, sei Cor, mar it hearde as soe er der hast by yn 'e sliep falle. ‘Dus, sa krije jim de tiid hjir om?’ (1)
Wurdt dy âlde tsjinstelling doarp-stêd meastentiids dus ôfswakke, weiwurke of omdraaid, yn de Fryske edysje dûkt er ien kear yn alle hevichheid op, mar dan yn in oare foarm:
Vlak naast hen lag een prachtig, luxe motorjacht. Er zaten deftige dames en heren in.
Sytse liet de boat by de wâl op rinne neist in ûnbidich grutte kruser mei de nasjonale trijekleur yn top en in ploechje Hollanders oan dek, dy't in protte praatsjes hiene en mar in hiel lyts bytsje klean oan. (1)
Fryslân boppe, Hollân yn 'e groppe. Praatsjemakkers ommers, dy Hollanners. Ekshibisjonisten.
Vader en moeder Klinkhamer, Evert en Jeltsje
Die frou Klinkhamer de wask eartiids noch mei de hân - hja hie it der smoarende drok mei, dy ‘apen van jongens’ hiene de klean ommers altyd smoarch - no troppet se de brot yn 'e masine en mikt der in waskmiddel by mei ekstra aktive enzymen. Jeltsje Klinkhamer en moeder Klinkhamer, in wrâld fan ferskil:
‘Die arme ziel is helemaal de kluts kwijt,’ zei moeder. ‘Het kan ook nooit goed gaan als twee oude mannen samen het huishouden doen. Daar hoort een vrouw voor te zorgen!’ (4)
En om't Jeltsje Klinkhamer gjin nocht oan itensieden mear hie, hellen Klinkhamer en syn soannen wat fan de Sjinees út 'e stêd. (1)
Vader Klinkhamer syn opfiedingsmetoaden binne ek net mear wat se west ha. As Sytse en Hylke eartiids minne sifers op skoalle hellen, dan koe it noch barre dat ‘vader hen daarvoor eens goed onder handen nam’ en dan wie men der wis fan ‘dat ze de volgende keer weer goede cijfers haalden’. No wurdt der oer sifers net mear praat, slimmer noch, dy bern krije net iens sifers mear. In wurdrapport. Evert Klinkhamer stiet derby en sjocht dernei en freget him machtleas ôf oft se op skoalle eins noch wol wat leare. Froeger smiet er de jonges yn in bak mei kuolwetter as se wat útfretten hiene. En dêrmei
wie it dan ek oer. No besiket er it mei leffe, softe metoaden dy't net daliks sear dogge mar wol langer trochsangerje: hy hâldt harren bûsjild yn.
Gjin wûnder dat de jonges thús net mear om sizzen jaan wolle:
‘Sil 't noch wat wurde?’ frege se. ‘Utklaaie, ha 'k sein!’
‘Ja, jawis,’ reagearre Sytse.
Hy hie goed de smoar yn en die mei opsetsin hiel stadich de klean út. (1)
Dat hat al oars west:
‘Vooruit, naar jullie kamer!’ commandeerde moeder boos.
De jongens vlogen de trap op en kropen vlug onder de dekens. (1)
Slecht
Mar it wiene doe ek al in pear boerelullen, fansels. Doarpsbarbaren, dy't noch noait yn 'e stêd west hiene. Erchtinkend foar alles oer dat frjemd en oars wie. Benammen stedsjers koene se net luchte of sjen. Agressive woastelingen, dy Hylke en dy Sytse, dy't daliks mei de fûsten klearstiene, as se sa'n stedske kop seagen dy't harren net noaske.
Ze bekeken Cor alleen maar van onder tot boven. Toen fluisterde Sietse Hielke in het oor: ‘Hij moet eerst maar eens een goed pak slaag hebben.’ (1)
En echt feroare binne se net. It binne noch altyd in pear wrede hufters. Diereboalen, dy't in jong geitsje sa allemachtich mei in peddel om 'e kop slaan, dat it bloed it bistke ta de earen útstreamt. En dêr dan de grutste wille om ha.
De jonges holden harren koest yn it tsjustere skiphûs en seagen hoe't buorman Bleeker de geit achternei siet en mei in soad lijen einlings te pakken krige.
‘Ferhip, der sit bloed oan dyn lytse earke! Hoe kin dat no? Bist dêrom sa springerich, myn leave kikereky?’ Sytse prúste it út fan it laitsjen. (1)
Mislike lefferts, dy't as se betrape wurde, harren der mei in like bretale as swakke smoes foarwei wine wolle:
‘Wa fan jim twaen hat myn geitsje sa tatakele?’
‘We tochten dat it in ynbrekker wie,’ antwurde Hylke. (1)
In ynbrekker. En dat geleufde gij. Ikke net. En buorman ek net. Dy wie gelokkich sa ferstannich en warskôgje de plysje. Gelyk hie
er. Dy âlders dogge der ommers dochs neat oan. Mem sit by de Sjinees en heit is nei de hoeren.
‘Wêrom wiene dy sijkerts no noait ris slecht,’ fersuchtet Jaap Louwes yn syn lofsang op de Kameleonboeken. It wurdt dus tiid dat er dy boeken echt wer ris lêst. Noait ris ‘slecht’? As oft dat ivige gejakker mei dy speedboat fan harren, op drok farwetter, tusken al dy oare boaten troch, net libbensgefaarlik en op himsels dus ‘slecht’ is.
De Kameleon spuite sa hurd fuort, dat it wetter wyld by de wâl opbatste en hjir en dêr stikken út de reidseame sloech, dy't troch de sûging fan de skroef nei de midden ta dreauwen. (1)
Wetterpiraten, dat binne it, dy't oaren yn gefaar bringe en de boel ferniele.