Trotwaer. Jaargang 27

[p. 41]

Fan bûgjen frjemd.
Doeke Sijens

De besettingsjierren oerhearskje no al fyftich jier de Fryske literatuer. Wat soe it moai wêze as oan 'e ein fan dit betinkingsjier sein wurde soe: ‘No hâlde wy der oer op!’ Foar 't it sa fier is, makket Trotwaer de balâns op oer de oarloch yn ús literatuer. De earste kear giet it om in besprek fan in boek, dêr't de rol fan de meirinders ûnder de Fryske skriuwers yn oan 'e oarder komt. Foar dy skriuwers wie de befrijing yn 1945 fansels gjin feest, mar de measten ha der letter net botte lêst mear fan hân.

Oer: Adriaan Venema, Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie. Deel 3A.
De kleine collaboratie. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1990.

Der is wolris sein dat in skriuwer der alles foar oer hat om mar te publisearjen. Yn syn wurk oer de kollaboraasje fan skriuwers en útjouwers yn 'e besttingsjierren hellet Adriaan Venema sa'n útspraak oan fan Jean Gúehonne: ‘De “soort” letterkundigen is niet een van de vooraanstaande menselijke soorten. Hij is niet capabel om lang in het duister te blijven leven; hij zou zijn ziel nog aan de duivel verkopen als zijn naam maar in druk verschijnt.’ Venema fynt dat ferkeard, hy hie ha wollen dat in skriuwer folle better wie as de measte minsken. Hy sjocht dêrom ek net mei distânsje nei de saak, mar mei emoasje. Alles moat foar it ljocht helle wurde. Yn syn wurk hat er sa hiel wat reputaasjes kritysk besjoen en ek wol skansearre. It is miskien dêrom in ferromming dat de Fryske skriuwers oan 'e oarder komme yn it part dat ‘De kleine collaboratie’ hyt.

Venema makket in ûnderskie yn it hâlden en dragen fan skriuwers yn 'e oarloch. Oan 'e iene kant de ‘harde kern’, de minsken dy't werklik ‘fout’ wienen. Ek yn har wurk is dat werom te finen. Dan binne der skriuwers dy't net út sympaty foar de Dútsers ferkeard wienen, mar út opportunisme, eangst of jildsucht. Hy hat it by dizze groep oer ‘grijstonen’. Yn it wurk fan dizze skriuwers is fan dy ‘ferkeardens’ neat werom te finen. Dêrom ha sy der letter ek net folle lêst mei hân. Dat jildt ek foar de Fryske literatuer: útsein wat fersen fan Kiestra en Sybesma, is fan in pro-Dútse hâlding neat te fernimmen.

Venema hat foar syn boek gjin Frysktalich wurk brûkt, grif om 't er gjin Frysk lêze koe. Dêrom is syn wichtichste boarne de dissertaasje fan Gjalt Zondergeld út 1978, De

[p. 42]

Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. Ek hat er in lêzing fan Sjoerd van der Schaaf brûkt, ek Hollânstalich. Zondergeld wurdt wiidweidich betanke troch Venema en de skriuwer sitearret ek út in brief fan him oer de ûntfangst fan syn boek: ‘In het nog kleinere Friese wereldje sloeg mijn boek dan ook in als een bom, al was het zo, dat een enkele andere publicist ook wel eens en detail een of meer schrijvers had becritiseerd; van die zijde ondervond ik uiteraard steun, zoals ik van de overgrote meerderheid alleen maar haat en tegenwerking ondervond.’

Krekt as Zondergeld makket Venema him noch it meast lilk oer it feit dat de measte skriuwers nei de oarloch troch gean koenen mei publisearjen en ek noch wolris in priis krigen ha. Hy hie leaver hân dat dat ûnmooglik makke wie. Sa wurdt ek S.J. van der Molen (wer) geweken nommen. Hy hie in publikaasjeferbod krigen oant 1951 ta, mar dochs bestie hy it om yn 1946 al wer as pianist op te treden by in revue. Men soe sizze, immen dy't in publikaasjeferbod hat, mei dochs wol pianospylje? It gie fansels om in revue oer it ferset, dat makket Zondergeld en Venema sa lilk. ‘Een kwart eeuw later werd hem door een driekoppige jury, bestaande uit lieden met stuk voor stuk een brandschoon verleden, een der belangrijkste culturele prijzen van Friesland toegekend voor het werk waarvan een deel eens door de nazi's werd gebruikt om hun Blut und Boden-theorieën te schragen. S.J. van der Molen is nu eindelijk gerehabiliteerd.’ Wêrom't dy jury him bekroand hat, dat freget Venema him net ôf. Oars as bygelyks Churchill, dy't yn syn boek oer keizer Wilhelm II, begûn mei de fraach: ‘Wat hiesto yn syn gefal dien?’ wol Venema fan gjin relativearjen witte. Ien kear fout is altyd fout, en de minsken dy't dêr oars oer tinke binne sloppelingen.

Oars as Zondergeld is Venema syn stik oer de Fryske literauteur fragmintarysk, it binne ek mar 36 siden. Hy nimt as útgongspunt de foarkar fan de Dútsers foar it ‘volksche boek’, boeken dêr't it folkseigene yn werom te finen is. Om't yn Fryslân sawat de hiele literatuer út boereromans bestie, hat de besetter alle war dien, de skriuwers foar de nije oarder te winnen. It ynstellen fan in literêre priis, de Harmen Sytstra-priis, wie wol it wichtichste middel. Krekt as Zondergeld sjocht Venema de Fryske literatuer as tige behâldend, mei al dy boeren en arbeiders en de stêd as Sodom en Gomorra. Dat bygelyks in skriuwer as Brolsma folle subtiler skreau, ûnkomt him en sa like it wol as wachte de Fryske literatuer sawat op in entûsjaste besetter. Venema lit sjen, en dat is dochs wol ûntheisterjend, dat de Fryske literatuer yn 'e eagen fan de measte Hollânske kritisi neat foarstelde. No koenen dy fansels allinnich

[p. 43]

mar de oersettingen lêze, mar dochs.

De rol fan de Fryske skriuwers ûnder de besetting hat alles te krijen mei de ambivalinte hâlding fan de Fryske beweging. Alle Fryske skriuwers gienen earst troch mei publisearjen. Earst doe't men om ûtjûn te wurden, lid wurde moast fan de Kultuurkamer, kaam der in skieding. It is in hiele rige dy't nei 1942 noch útjûn is: Brolsma, Cuperus, Abe Brouwer, Burgy, P. de Jong, Meester - de Vries, Van der Veen. Allegear, ek letter noch, populêre skriuwers. De measten ha nei de befrijing fan de ‘ereraad voor Letterkunde’ in publikaasjeferbod krigen, meast fan ien jier.

Brolsma is it meast tragyske foarbyld fan de skriuwer dy't yn 'e fal fan de besetters rûn is. Hy hat him te min realisearre dat hy moaie propaganda foar harren wie. Venema jout oan syn gefal it measte omtinken. Brolsma wie fierwei de populairste skriuwer fan Fryslân doe't de Dútsers kamen. Hy wurke sûnt de jierren tritich as sjoernalist en nei syn minne jierren as ferver koe en woe hy syn wurk by de krante net opjaan nei de besetting. Hy wie net pro-Dúts, mar it gie him om syn ynkommen. Dêrby kaam dat er in soad wurdearring krige: de Harmen Sytstrapriis, in ynterview mei in Hollânske krante en in radio-útstjoering oer syn wurk. Syn boeken waarden oerset en dat fertsjinne fansels ek aardich. Al yn 'e oarloch ha minsken him dúdlik makke dat er ferkeard hannele en nei de oarloch is er yn in isolemint rekke. Venema skriuwt: ‘Brolsma hoefde niet in de gevangenis; hij was een gebroken man.’ Dat er by syn santichste jierdei, yn 1952, noch huldige is en dat by dy gelegenheid twa karlêzingen útkommen binne, wist Venema grif net, oars hie er dat moai brûke kind.

Foar in bûtensteander yn 'e Fryske literatuer makket Venema mar in pear unnedige flaters. Brolsma is bygelyks yn 1882 berne (en net yn 1892) en de roman fan Kiestra hyt net De Fryske Rige sa't Venema ha wol mar De Froulju fan de Fetweider. By de illustraasjes is in advertinsje opnommen foar De Stroojonker (‘Een diep menschelijke roman, die U vanaf de eerste bladzijde zal aangrijpen en boeien’). Yn 'e tekst seit Venema dat dat boek net mear útkommen is, mar de oersetting fan Brolsma syn Grûn en Minsken is der wier wol kommen en noch in kear werprinte. Yn hast elk antikwariaat kin men tsjintwurdich noch wol in eksimplaar keapje. Yn in bylage binne alle Frysktalige útjeften fan de besettingsjierren opnommen. It mei in wûnder hjitte, mar yn 'e stavering dêrfan sitte suver gjin flaters.

Venema bringt gjin nije feiten, mar nijsgjirrich is it byld dat er út Hollânsk perspektyf wei oer de Fryske literatuer jout, wol. Spitich is fansels dat er gjin oare mieningen oer de Fryske kollaboraasje brûkt hat en allin

[p. 44]

nich op syn kollega Zondergeld ôfgiet. It einoardiel fan Venema falt dochs ta: ‘Demonisch kunnen we de collaboratie in de Friese letteren eigenlijk nauwelijks noemen. ‘Opgewonden’, dat typeert de zaak al beter, en ook ‘kleinburgerlijk’.