Trotwaer. Jaargang 27

[p. 45]

Wêrom lêst de Fries net mear Frysk?
Pieter Breuker
Fier socht

Op fersyk fan 'e redaksje fan Trotwaer reagearje ik hjirre op Westra syn essay yn it oare nûmer (Trotwaer 1994, side 270). De skriuwer pakt de saken breed oan, mar makket syn beloften lang net allegearre wier. Dat begjint al mei de titel: ‘Wierheid en skientme yn de Fryske literatuer oan de ein fan de tweintichste ieu’. Eefkes foarbygeand oan Westra syn keunstopfettingen (wêrom neamt er byg. hielendal net de gongbere termen ‘foarm’ en ‘ynhâld’?), fan ‘de Fryske literatuer oan de ein fan de tweintichste ieu’ jout er mar ien (ûnbelangryk) skriuwer mei mar ien (dito) boek, mei mar ien foarbyld, dat boppedat net oertsjûget (as ‘oerkes’ al net kinne soe, ik achtsje ‘tipeltsjes’ net in ferbettering. Wêrom net ‘titsjes’ of mear noch ‘titten’, dy't in dúdlik seksuele konnotaasje hawwe?). In oar foarbyld fan Westra syn generalisearjende oanpak is syn hieltiten wer herhelle útspraak as soenen de (jongere) Fryske kritisy gjin each hawwe foar ‘dogende’ taal, foar it kritearium fan ‘de wierheid fan taal’. Hy moat krante of tydskrift der maris op neislaan. It is mar krekt wêr't men oer stroffelje wol. Ik sil fierder lykwols oan al dy generalisaasjes foarbygean, likegoed as oan it grutte tal stellingen dêr't ik it heal of hielendal net mei iens bin. Ik behein my ta de haadfraach oft Westra in goede ferklearring jout foar syn opfetting dat ‘de Fryske lêzers [...] leaver Hollânske, Dútske of Ingelske boeken [lêze] as ien yn it Frysk’.

Fan de beide (universele) kritearia dy't neffens Westra foar literatuer jilde, ‘wierheid’ en ‘skientme’, soe de Fryske literêre krityk allinnich mar de lêstneamde eask oan de oarder stelle. Dat is (dus) te min, literêre taal moat net allinnich ‘moai’, mar ek, of sels alderearst ‘wier’ wêze: ‘wierheid fan taal is in twingender kritearium as skientme of de adekwate werjefte fan ideeën, omdat taal folle kollektiver is as smaak en tinkbylden. De lêzers fan in beskate taalgroep sille, hoe't harren literêre smaken fierders útinoar rinne meie, dochs in ein hinne deselde kritearia oanlizze om taaluterings al of net te akseptearjen: it moat harren taal noch wêze, oars hâlde se op fan lêzen’, sa wol Westra hawwe. Dêroan foldocht de Fryske literatuer neffens

[p. 46]

him net en dêrom wurdt der sa'n bytsje Frysk lêzen. It Frysk dat de lêzers ‘oanbean wurdt is har net wier genôch. It is harren taal net. Sa sizze se it net, sa hearre se it net ien sizzen, en se kinne har ek net yntinke dat ien it sa sizze soe’. De iennichste konkretisearring fan dy stelling is dus it al neamde ‘oerkes’.

Ear't ik neier yngean sil op de oannimlikens fan Westra syn ferklearring, moat ik koart twa oare saken nei foaren helje, dy't dêr oars wol ferbân mei hâlde. Hoewol't it der op liket dat Westra mei ‘wier’, ‘dogend’ taalgebrûk de (net allinnich mar persoanlike) sprektaal op it each hat, giet er yn werklikheid út fan (tige) noarmearre taalgebrûk, dat te finen is yn in noch gear te stallen ‘echte Fryske spraakkeunst, basearre op it materiaal út alle taalpraatsjes dy't de ôfrûne fyftich jier yn de Fryske kranten en tydskriften ferskynd binne’, ‘kombinearre mei it besteande kursusseguod’. It ûnderwiis, dat al yn it wurd ‘kursusseguod’ besletten leit, moat dy ‘dogende’ taal oerdrage. Ik merk foar de wissichheid op dat net in domein sa taalnoarmatyf is as krekt it ûnderwiis.

As ik Westra goed ferstean, foldocht syn ‘dogend’ taalmateriaal yn alle gefal oan twa belangrike skaaimerken:

1.	it bysûndere en it rike fan it Frysk, alderearst op idiomatysk mêd, wurdt breed útmetten en konservearre; en (yn gearhing dêrmei)
2.	de ôfstân ta it Hollânsk wurdt yn 'e regel sa grut mooglik hoden.

Westra seit sels ek mei safolle wurden dat er Hollanismen - ‘de grutte ynfloed fan bûtenôf op it Frysk’ - keare wol: ‘As dêr net in Fryske noarm foaroer set wurdt, sil dy ynfloed allinnich mar oanboazje’. It taalgebrûk fan fierwei de measte Friezen mei al syn Hollanismen foldocht dus yn Westra syn eagen perfoarst net oan it kritearium fan ‘wierheid’.

Ik sinjalearje noch in oare tsjinstridichheid yn Westra syn riddenearring, dy't al min ofte mear út it foargeande te heljen is. We hawwe krekt sjoen dat neffens him de lêzers it (literêre) taalgebrûk beoardielje moatte op 'e fraach oft se dat út eigen of oarmans mûle kenne. Tagelyk is er lykwols fan betinken dat dyselde lêzers dat taalgebrûk, dat dus noarmatyf blykt te wêzen, net yn 'e macht hawwe. Dat komt net allinnich om't der (noch) gjin ‘echte Fryske spraakkeunst’ is (blykber soe dêr ek of sels foaral idiomatyske ynformaasje yn te finen wêze moatte), mar like goed om't ‘net eltsenien wit [...] hoe't dy taal der krekt útsjocht’, der is in tekoart oan ‘taalkundigens’. Dat jildt oars ek foar de skriuwers: ‘men [...] kin der net fan útgean [...] dat eltsenien dy't yn it Frysk publisearret wol wit wat al en wat gjin Frysk is’. Hoe't de lêzers dan op grûn fan net oanwêzige kennis fan ‘wier’ taalgebrûk de Fryske

[p. 47]

literatuer ôfwize soenen omdat dy net foldocht oan dyselde eask fan ‘wier’ wêzen, liket my in ûnoplosber riedsel ta. Dat boppedat de neamde lêzers al Hollânsk, Dútsk en Ingelsk - alle trije talen mei in (fierhinne) fêste noarm neffens Westra - lêze wolle, is my allikemin dúdlik: Westra wol dochs net úthâlde dat de trochsneed Fryske lêzer beoardielje kin oft dy talen, yn alle gefal it Dútsk en it Ingelsk, foldogge oan it kritearium fan ‘wierheid’?

Jout Westra in oannimlike ferklearring foar de yn syn eagen lytse ‘groepen lêzers fan Fryske boeken’ (Westra makket nammers te'n ûnrjochte net dúdlik wat lytse groepen binne)? Nee. Sa't al út it foargeande op te meitsjen is, doocht Westra syn riddenearring oangeande ‘wierheid’ fan (literêre) taal yn mear as ien opsicht net. Hy kin dêr dus sa neat mei bewize.

Der is lykwols noch in beswier tsjin it kritearium fan wierheid fan literêre taal as sadanich. Oars as Westra, bin ik fan betinken dat der, ek sûnder it bestean fan in ‘echte spraakkeunst’, sûnder mis in, sij it fleksibele, noarm foar skreaun en dus ek foar literêr Frysk oanwêzich is foar wa't dy kenne wol. Der is sûnt Gysbert Japiks in literêre taalnoarm yn opbou, yn ûntwikkeling. Faktoaren dy't bydrage ta dy noarm binne û.m.

1.	it skriuwen op himsels (‘it moat der al in bytsje op lykje’);
2.	it, sa docht út myn dissertaasje-ûndersyk bliken, erkennen troch skriuwers fan in taalnoarm (û.m. yn it Hânwurdboek fan de Fryske Akademy) en it har dêroan hâlde wollen;
3.	it beskikber wêzen fan in relatyf grut oantal (goed tagonklike) Fryske grammatika's, wurdboeken en idioomstúdzjes; en
4.	de oanwêzigens fan in mear as trije ieuwen âlde literêre tradysje en in navenant bloeiend literêr klimaat (byg. literêre tydskriften en literêre krityk; skriuwerswykeinen; skriuwkursussen; literêre prizen en subsydzjes; ynstitúsjes; wittenskiplike stúdzje).

De literêre taalnoarm wykt yn alle gefal op twa wêzentlike punten, te witten yn it ôfwizen fan (al te) dialektyske foarmen en fan Hollanismen, ôf fan de sprektaal. Mei dy (abstrakte, algemiene, foar net ien taalbrûker alhiel deselde) noarm yn 'e efterholle fersmite guon lêzers hjoeddeiske literêre teksten yn it Frysk: dy foldogge net oan har ideeën oer ‘wierheid’ fan taal. Westra is ien fan har. Der is lykwols ek in oare kategory lêzers: dy krijt in ôfskrik fan ‘de’ Fryske literatuer om't dy tefolle foldocht oan Westra syn ‘dogend’ taalgebrûk en dêrmei te fier ôfstiet fan de ‘gewoane’ taal, fan de sprektaal (dat Frysk alderearst is). Westra syn ‘twingend’ wierheidskritearium is dus net te brûken omdat it twa kanten útwurkje kin.

[p. 48]

As der al te min¹ Fryske literatuer lêzen wurdt, dan moat him dat oan wat oars lizze. Bûten de al troch de redaksje neamde algemiene, meast ek foar it Nederlânsk jildende, faktoaren, jou ik foar de fûst wei noch in stikmannich:

1.	Fryslân is in twatalige provinsje, wêrby 't it Hollânsk yn hast alle opsichten dominearret;
2.	it behearskingssifer foar lêzen fan it Frysk is relatyf leech (65%), wylst ‘elkenien’ Hollânsk lêze kin;
3.	de Fryske literatuer wurdt ûnfoldwaande stipe troch oare (formele) domeinen, it ûntbrekt it Frysk oan in bredere skriftlike tradysje. Dat jildt yn grutte linen ek foar it ûnderwiis, dat as gehiel kwantitatyf noch kwalitatyf meunsterje kin tsjin it ûnderwiis yn it Nederlânsk, ek yn Fryslân;
4.	de Fryske literatuer is op himsels besjoen net in fitaal domein, men hoecht foar jins brea gjin Fryske romans en dichtbondels te lêzen; en
5.	de kwaliteit - wat dat ek wêze mei - fan de Fryske literatuer is trochinoar rekkene matichjes. Ien mei suver literêre belangstelling (en dus net (allinnich) mei byg. bewegingsmotiven) moat wol omsjen nei ‘gruttere’ literatueren. It soe in nijsgjirrich (mar ek o sa lestich) ûndersyk wêze om nei te gean yn hoefier't de Fryske literatuer, sawol wat de skriuwers as grif mear noch de lêzers oangiet, (mei) droegen wurdt troch ‘Bewegers’.

It is opmerklik dat Westra sokke, folle mear foar de hân lizzende ferklearringen, net jout. Noch frjemder achtsje ik it dat er mar ien faktor neamt, as soe dy allinnich de ferskillen tusken Frysk en ‘de “grutte” kultuertalen om ús hinne’ (Hollânsk, Ingelsk en Dútsk) ferklearje kinne. De werklikheid is frijwat komplekser.

Dronryp, 19 desimber 1994

1 De ferkeapsifers fan de sutelaksje geane noch hieltiten omheech, ek foar literatuer. It sukses fan de sutelaksje hat fierder in positive ynfloed op 'e resultaten fan 'e reguliere boekhannel. By de sifers foar it Frysk moat boppedat rekken hâlden wurde mei it fûns fan de KFFB. De troch dy lêsklup útjûne boeken hawwe foar Fryske begripen in hege oplaach. As de oplagesifers trochinoar ‘te leech’ wêze soenen, sa't Westra ornearret, dan soe dat wolris mei komme kinne troch it relatyf grutte oantal Fryske (literêre) skriuwers. Ik kom yn myn proefskrift op grûn fan beskate kritearia (dêr't fansels diskusje oer mooglik is) foar 1988 op in tal fan 174. Utgeande fan ± 400.00 Frysktaligen, is dat 1 op 2300. Foar de Nederlânsktaligen yn Nederlân (± 16.000.000), soe dat delkomme op sa'n 7000 skriuwers. Dy binne der, ek by in hiel romme útlis fan it begryp ‘skriuwer’, op gjin stikken nei.